عزاداری محرم در خراسان رضوی / از «بازارروی» تا «کرسی خوانی»

آداب و رسوم مردم مشهد در ماه محرم با برگزاری آیین و مراسم مختلفی همراه است. از مهم‌ترین آداب و رسوم محرم در مشهد می‌توان به دسته‌های سینه زنی، زنجیرزنی، خیمه سوزان و شله پزان اشاره کرد. در این مقاله از سرویس سبک زندگی می‌توانید با آداب و رسوم برگزاری مراسم عزاداری در مشهد آشنا شوید.

ماه محرم در فرهنگ مردم مشهد

ماه محرم در مشهد همانند سایر شهرها، ماه راه‌اندازی هیئت‌ها و برگزاری مراسم عزاداری است. در این ماه مردم لباس سیاه به تن می‌کنند و در همه مساجد، تکایا، حسینیه‌ها دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی راه‌اندازی می‌شود. عزاداری‌های محرم در مشهد مقدس با خواندن شعر «محرم آمد و عیشم عزا شد، حسینم وارد کرب و بلا شد» توسط مداحان قدیمی آغاز می‌شود.

به جرات می‌توان گفت که در مشهد مراسم عزاداری محرم باشکوه‌تر از هر شهر دیگری در ایران برگزار می‌شود. زیباترین جلوه عزاداری محرم در مشهد را می‌توانید در حرم امام رضا مشاهده کنید. در میدان فلکه آب که درست روبروی درب باب‌الرضا قرار دارد، در شرایط عادی همه فواره‌ها پر از آب است. در ایام محرم همه این فواره‌ها به رنگ خون درمی‌آیند و با پرچم‌هایی مشکی برای عزاداری آماده می‌شوند.

مراسم اذن عزا در مشهد

طبق یک سنت قدیمی در مشهد هر ساله از جمعه آخر ماه ذی‌الحجه عزاداران شروع به سیاه پوش کردن تکیه‌ها و حسینیه‌ها می‌کنند. با شروع محرم در مشهد، پرچم سبز رنگ حرم امام رضا با پرچمی سیاه رنگ عوض می‌شود. معمولاً سیاهپوشی در حرم از شب آخر ذی‌الحجه تا پایان ماه صفر ادامه دارد و در این مدت نقاره‌های حرم دیگر نمی‌نوازند.

مراسم بازارروی در تاسوعا و عاشورا

در همه تکیه‌ها و حسینیه‌های مشهد خارج شدن از تکیه برای «بازارروی» آداب ویژه‌ای دارد. در این مراسم «علم» که نماد هیئت است به دست یک جوان سید داده می‌شود و ابتدا او از تکیه خارج می‌شود. سپس نوحه‌خوان و افرادی که مادرشان سید است، روحانیون، تاجران و بزرگان از درب خارج می‌شوند.

همه مسیرهای عزاداری محرم در مشهد در انتها به حرم مطهر رضوی ختم می‌شوند. در روزگار قدیم دسته‌های عزاداری در مشهد از بازار جنب حرم وارد حرم می‌شدند و از همین رو این آیین به «بازارروی» معروف شده است. در مراسم بازارروی همه دسته‌ها از هر بخش و محله‌ای در بازار دور هم جمع می‌شدند و سپس هر دسته با علم مخصوص به خود وارد حرم می‌شد. این مراسم دو بار در سال برگزار می‌شود و به جز شب عاشورا در روز شهادت امام رضا نیز اجرا می‌شود.

مراسم کرسی خوانی در حرم امام رضا (ع)

یکی دیگر از آداب و رسوم مردم مشهد در محرم آیین «کرسی خوانی» است. این مراسم در زمان ورود هیئت‌های عزاداری به صحن حرم اجرا می‌شود. در این مراسم نوحه‌خوان به بالای یک کرسی یا صندلی ۴ پایه بلند می‌رود و شروع به خواندن می‌کند. سپس عزاداران گرد او حلقه می‌زنند و به او پاسخ می‌دهند.

مراسم خیمه سوزان در ماه محرم مشهد

مراسم «خیمه سوزان» از دیگر آداب و رسوم مردم مشهد در محرم است. این مراسم به یاد سوزاندن خیمه‌های کربلا اجرا می‌شود و معمولاً با تعزیه خوانی و شبیه خوانی همراه است. بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شبیه خوانی مشهد در تکیه کرمانی‌ها در خیابان شوشتری ۷ اجرا می‌شود و بیشتر از ۲۰۰ سال قدمت دارد. در دوره پهلوی اول هیئت تکیه کرمانی‌ها با حضور ۲۰۰ سرباز ارتش اجرا می‌شد و به عنوان بزرگ‌ترین هیئت مشهد شناخته می‌شد.

مراسم شله پزان در ماه محرم مشهد

شله مشهدی در کنار قیمه مشهدی از معروف‌ترین غذاهای نذری معروف محرم در مشهد است. پختن این غذا در مشهد آیینی خاصی دارد. برای پخت شله مشهدی در ماه محرم همه مواد آش توسط خیرین نذر می‌شوند. در قدیم رسم بر این بوده که جلوی پای هیئت و دسته‌های عزاداری یک گوسفند و یا گوساله قربانی می‌کردند. سپس گوشت آن را برای تهیه شله استفاده می‌کردند.

از آنجایی که این آش باید ساعت‌ها هم بخورد، از همین رو ریش سفیدان و جوانان محل دور هم جمع می‌شوند و نوبتی آش را هم می‌زنند. افرادی که نذر دارند در کنار قابلمه شله مشهدی شمع روشن می‌کنند و دعا می‌خوانند و مراسم سینه زنی تا قبل از طلوع خورشید و آماده شدن شله مشهدی ادامه دارد.

قربانی کردن گوسفند و گاو در هیئت‌های عزاداری مشهد

یکی از آیین‌های عزاداری محرم در مشهد این است که در دهه اول محرم برای اطعام به عزاداران گوسفند و گاو قربانی می‌کنند. این رسم از سال‌های دور در استان خراسان رضوی مرسوم بوده و هنوز هم در میان عزاداران بیشتر شهرها رایج است.

مراسم خطبه خوانی در شب عاشورا

«خطبه‌خوانی» یکی از آیین‌های عزاداری در مشهد است که در شب شهادت امام حسین (ع) اجرا می‌شود و بیشتر مردم مشهد برای عزاداری در حرم مطهر رضوی گرد هم جمع می‌شوند. این مراسم بعد از نماز مغرب و عشا در محل صحن انقلاب اجرا می‌شود.

در این مراسم ابتدا آیاتی از قرآن تلاوت می‌شود و بعد خطبه‌خوان که معمولاً از بین مداحان برجسته انتخاب می‌شود، شروع به خواندن خطبه‌ای درباره حمد و ثنای پروردگار می‌کند و در مرحله بعدی مراسم مرثیه خوانی آغاز می‌شود.

به طور کلی مراسم خطبه‌خوانی و شام غریبان در صحن انقلاب حرم مطهر معمولاً دو بار در سال برگزار می‌شود. یک بار در شب شهادت امام حسین و یک بار هم در شب شهادت امام رضا (ع).

مراسم روضه‌خوانی در ماه محرم مشهد

«روضه‌خوانی» در مساجد یکی دیگر از آداب و رسوم مردم مشهد در محرم است که در دهه اول محرم در ۳ نوبت در مساجد و تکایا برگزار می‌شود. در حرم مطهر امام رضا نیز در ماه محرم و دهه آخر ماه صفر مراسم روضه‌خوانی و نوحه‌سرایی در حرم برگزار می‌شود.

مراسم شام غریبان در مشهد

یکی از آداب و رسوم مردم خراسان رضوی در ماه محرم مراسم «شام غریبان» است. در این مراسم همه خدمه و حافظین حرم مقدس رضوی گرد هم جمع می‌شوند و یک شمع در دست می‌گیرند و با حضور مردم و دسته‌های سینه زنی در شب شهادت امام حسین (ع) عزاداری می‌کنند.

مراسم شام غریبان در مشهد همانند خطبه خوانی ۲ بار در سال و در شب شهادت امام حسین و امام رضا (ع) برگزار می‌شود. جالب است بدانید که پیشینه مراسم شام غریبان در حرم امام رضا (ع) به سال ۱۳۳۹ هجری شمسی برمی‌گردد.

نذورات در حرم مطهر امام رضا در ماه محرم

از دیگر آداب و رسوم مردم خراسان رضوی در ماه محرم پخش نذورات در ماه محرم و صفر است. در گذشته در منازل از دسته‌های عزاداری پذیرایی می‌شد، اما امروزه بیشتر نذورات در حرم امام رضا یا ایستگاه های صلواتی جمع می‌شوند و بعد از اتمام مراسم عزاداری از سینه‌زنان و زنجیر‌زنان پذیرایی می‌شود. در مسیر دسته‌های عزاداری در مشهد ایستگاه‌های صلواتی بر پا می‌شود و با انواع غذاها و آب و نوشیدنی به عزاداران خدمات‌رسانی می‌کنند.

غذاها و نذری‌های سنتی مشهد در ماه محرم

از رایج‌ترین غذاها و نذری‌های مشهد در ماه محرم می‌توان به دیگچه مشهدی، ششلیک، شله مشهدی، کوکو شیرین و چنگالی اشاره کرد. در این میان شله مشهدی معمولاً از محبوب‌ترین غذاهایی است که در مراسم عزاداری محرم در مشهد تهیه می‌شود و نام این غذا در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است.

رایج‌ترین آداب و رسوم مردم مشهد در محرم چه آیینی هستند؟

از مهم‌ترین آداب و رسوم مردم مشهد در محرم می‌توان به مراسم اذن عزا، بازارروی، کرسی خوانی، خیمه سوزان و شله پزان اشاره کرد.

چرا مراسم بازارروی با این نام شناخته می‌شود؟

بازارروی از آداب و رسوم مردم مشهد در محرم است. در روزگار قدیم دسته‌های عزاداری در مشهد از بازار جنب حرم وارد حرم می‌شدند و از همین رو این آیین به «بازارروی» معروف شده است.