آیین عزاداری محرم در گلستان / از دسته چوبی تا علم بندان

 استان گلستان، محرم ماه عزای اهل آسمان ها و زمین در مصیبت شهادت سرور جوانان اهل بهشت و ماه سیاه پوش شدن جن و انس است.

برگزاری آیین های سوگواری امام حسین (ع) و شهدای کربلا، یکی از رسومات شیعیان از سال اول پس از شهادت سیدالشهدا(ع) است که برگزاری آن در گلستان همراه با تنوع و ویژگی‌های قومی و بومی منطقه، گویای سوز و مصیبت ساکنان این کهن دیار است.

عزاداری مردم گلستان برای امام حسین (ع) و شهدای کربلا چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم و با سیاه پوش کردن مساجد، تکایا، خانه ها و مغازه ها آغاز می شود و مردم استان با پوشیدن لباس سیاه در شب اول محرم، به جمع عزاداران حسینی می پیوندند.

در محلات قدیم شهرهای گلستان و به خصوص گرگان که قدمت برگزاری آیین های عزاداری سابقه ای چند صد ساله دارد، سیاه پوش کردن محلات با ویژه برنامه هایی انجام می‌شود و همراهی عمومی با انجام این سنت قدیمی در قالب سینه زنی و نوحه خوانی، اعلام فراگیر آمادگی برای شروع ماه محرم است.

روضه خوانی

یکی از آیین های دارای قدمت فراوان که هنوز با شکل و سیاق سنتی در گلستان برگزار می‌شود مراسم روضه خوانی است.

در این آیین که به طور معمول در ابتدای صبح  و یا بعد از نماز مغرب و عشا برگزار می شود، واعظ در سخنانی کوتاه روی منبر به ذکر منقبت و فضایل امام حسین (ع) وذکر شهادت یاران باوفای این می پردازد.

این آیین فقط محدود به مسجد و تکایا هم نیست و برگزاری روضه خانگی در کوچه پس کوچه های شهر و روستاهای گلستان رنگ و بوی محلات را عاشورایی می کند.

به طور معمول هم میزبان، مجالس روضه خانگی را به نیت ۱۰ روزه برگزار می کند و پس از هر مراسم روضه خوانی رسم میهمان نوازی را با پذیرایی مختصر به جا می آورد.

برخی مجالس روضه خوانی خانگی گرگان قدمتی چند دهه ای دارد و با فوت بانی اصلی ، بازماندگان وی راه او را ادامه می دهند.

دسته چوبی، نماد خون‌خواهی شهدای کربلا

یکی دیگر از آیین های آمیخته با غم و اندوه گلستانی ها در ماه محرم، آیین دسته چوبی گرگان است که نمادی از خونخواهی برای سیدالشهدا و دیگر شهدای دشت کربلا است.

سرآغاز این آیین چند صد ساله نامشخص است اما شواهد نشان می دهد شروع آن به دوران صفویه بر می گردد که مردم گرگان با در دست گرفتن دسته چوب های بلند به عنوان نمادی از یک اسلحه جنگی خود را برای مبارزه با سربازان یزید آماده می کنند تا انتقام خون شهدای کربلا را از آنان بگیرند.

این آیین در گذشته در محلات قدیمی گرگان برگزار می شد اما آرام آرام اجرای آن محدود شد و در حال حاضر فقط در محله میخچه گران دسته جات عزاداری با دسته چوب های بلند به راه افتاده و به نوحه خوانی و عزاداری می پردازند.

عزاداران در طول مسیر تا رسیدن به محوطه محله و توقفگاه سینه زنی، آرام قدم زده و مصیبت و نوحه های خوانده شده توسط مداح را زمزمه می کنند.

مراسم علم بندان

یکی از نشانه‌های مهم کربلا، علم و یا طوق است که مردم گلستان در عصر روز پنجم محرم مراسم علم یا طوق بندان را اجرا می‌کنند. دسته‌های عزاداری، علم را در خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف می‌گردانند. هنگام شکل گیری دسته‌ها، ابتدا علم و پرچم‌ها را پیشاپیش دسته به حرکت درمی‌آورند و پشت سر آنان سینه زنان و به صورت دایره وار به حرکت خود ادامه می‌دهند و پشت سر مردان، زنان وکودکان حرکت می‌کنند و اشعاری که از سوی مرثیه خوانان خوانده می‌شود، به طور همصدا می‌خوانند.

دسته به هر خانه‌ای که می‌رسد، اگر اهالی آن خانه نذری داشته باشند دستمال، روسری و یا شالی به علم می‌بندند و اسپند دود می‌کنند که به این کار علم بندان می‌گویند. هم چنین برخی از خانواده‌ها اگر نذر داشته باشند، به هنگام ورود علم، گوسفند قربانی می‌کنند.

نذر ماه محرم

معتقدان به ضرورت پابرجا ماندن آیین های عزاداری ماه محرم با ادای نذورات خود به هیئت ها و مساجد محلات خود، تلاش می کنند این سنت های دیرینه را همچنان پویا و زنده نگاه دارند.

ادای نذر برای مراسم سیدالشهدا (ع) همواره مورد توجه مردم گلستان بوده و در جای جای آن نشانه های آشکاری از این اعتقاد قابل تحسین مشاهده می شود.

عزاداران به فراخور موقعیت مالی و تمکن خود اقدام به تحویل گاه، گوسفند، گوشت، پول، برنج و مانند آن به مساجد و هیئت ها و تکایا می کنند تا سهمی در پذیرایی از مهمانان عزای امام حسین (ع) داشته باشند.

آنان معتقدند که تقدیم این نذورات به برکت در مال و زندگی آنان منجر می شود و به همین دلیل بر انجام مستمر آن تاکید دارند.

برخی از این نذرها تحویل هیئت امنای مساجد و هیئت ها می شود اما برخی دیگر این نذرها را تقدیم علم و به خصوص در روز هفتم محرم به عنوان روز منتسب به حضرت ابوالفضل (ع) می کنند چون به حاجت گرفتن از ایشان اعتقاد فراوانی دارند.

پوشیدن لباس سیاه

همزمان با شب اول ماه محرم، لباس مردم و به خصوص مردان گلستان ناگهان به سیاه تغییر می کند. مردان رخت سیاه را تا پایان شب شام غریبان امام حسین (ع) از تن به در نمی آورند تا علاوه بر باطن عزادار، در ظاهر هم مصیبت زدگی خود را نشان دهند. شعارنویسی پشت ماشین هم رسمی جدید و چند ساله است که در در ماه محرم مورد توجه مردم و به خصوص جوانان قرار گرفته و آنان با نوشتن اشعار و جملات مذهبی به استقبال این ماه می روند.

تعزیه خوانی

قدمت برگزاری تعزیه خوانی گلستان طولانی تر از آن است که بتوان برای آن تاریخچه مشخصی در نظر گرفت . این رسم قدیمی که برای شبیه سازی واقعه عاشورا برگزار می شود با طراحی تمثیل گونه از دشت کربلا همراه با خواندن اشعار جانسوز، تماشاگران را به دل صحرای نینوا می برد و آنان را گوشه از رنج و غم خاندان اهل بیت آشنا می سازد.

در برخی مناطق گلستان، تعزیه خوانی از روز اول محرم آغاز شده و ظهر عاشورا با آتش زدن خیمه های یاران امام حسین (ع) به پایان می رسد.

در پایان هر اجرای تعذیه، تماشاگران اغلب با هدایایی از جمله پول و پارچه را به یاران امام حسین (ع) می دهند و در مقابل مخالف خوان را گاه با لعن قاتلین اباعبدالله (ع) بدرقه می کنند.

روز عاشورا

مردم شب پیش از عاشورا تا صبح در مساجد و تکایا بسر می‌برند و به یاد شب وداع امام حسین(ع) با یارانش تا پاسی از شب به عزاداری و قرآن خوانی مشغولند. صبح این روز پیش از نماز صبح و برآمدن خورشید، مردمی که در مسجد هستند همراه با علم مسجد و یا تکیه به خیابان‌ها و کوچه‌ها روانه می‌شوند. زنان نیز از خانه به این دسته ملحق می‌شوند و این بیت را با حزن و اندوه اعم از زن و مرد می‌خوانند:

ای صبح روسیاه به چه روی می‌شود سپید/ امروز حسین تشنه لب می‌شود شهید

و هرچه به وقت اذان صبح نزدیک می‌شوند دسته سینه زنی آرام آرام به مسجد برمی‌گردد تا نماز صبح را به جماعت اقامه کنند. پس از آن، در مسجد و یا تکیه به عزاداران صبحانه می‌دهند و حدود ساعت 8 صبح دوباره عزاداران در مسجد دور هم گرد می‌آیند و دسته زنجیرزنی تشکیل می‌شود. این دسته به همراه دیگر عزادارانی که آن‌ها را همراهی می‌کنند به منزل چند تن از اهالی می‌روند که سفره پذیرایی از عزاداران حسینی را از قبل مهیا کرده‌اند. شیربرنج تنها غذایی است که عزاداران در چنین مراسمی نوش جان می‌کنند.

سپس دسته به زیارت اهل قبور و درگذشتگان می‌روند. نماز ظهر عاشورا مراسم باشکوهی است که در هر شهر و روستایی اقامه می‌شود. در عصر روز عاشورا گروه تعزیه خوانی به اجرای تعزیه روز عاشورا می‌پردازند.

شام غریبان آخرین مراسم دهه محرم محسوب می‌شود که با اقامه نماز مغرب و عشا آغاز می‌شود. پس از آن، دسته سینه زنی حرکت خود را شروع می‌کنند و با رفتن به محلات و کوچه‌های مختلف شهر و روستا با حضرت زینب(ع) و کاروان کربلا همراهی و همدلی می‌کنند.

در این مراسم مردان به دو دسته تقسیم می‌شوند بیت اول یک رباعی را دسته اول و بیت دوم را دسته دیگر می‌خوانند. در بخشی از مراسم به آرامی می‌نشینند، بر سر می‌زنند و می‌خوانند: آه و وایویلا زاده زهرا مگر امشب شام غریبان است و آن گاه با با ضربات کوبنده ایستاده بر سینه می‌زنند:جوانان بنی‌هاشم بیایید علی را بر دو خیمه رسانید یا حسین/ شمر ستمگر با تیر و خنجر آمد به دشت کربلا الله اکبر یا حسین

در هنگام برگزاری مراسم شب غریبان، مراسم دسته چوبی برگزار می‌شود و اعتقاد دارند وقتی خبر شهادت امام حسین(ع) به مردم ایران رسید چون اسلحه خاصی نداشتند به خونخواهی آن حضرت چوب برداشته قیام کردند.

اربعین حسینی

در این روز صبح برخی از خانواده حلیم و برخی دیگر شله زرد می‌پزند. هم چنین در عصر این روز علم هر تکیه، مسجد و یا هیاتی را با حضور عزاداران باز می‌کنند و یا به اصطلاح شهید می‌کنند.