آیین‌ عزاداری محرم در خراسان شمالی/سنگ‌زنی تا بیل و نخل‌گردانی در گنجینه فرهنگ‌ها

 از آن جایی که خراسان‌شمالی نماد دوستی بین قومیت‌های مختلف است، کرد، ترک، لر، تات، بلوچ، فارس، ترکمن و ... کنار هم مسالمت‌آمیز و پرمهر زندگی می‌کنند، تنوع مراسم‌های عزاداری این منطقه هم به فراخور قومیت‌های مختلف قابل‌توجه است و به همین خاطر و به رسم فرهنگ، آداب و رسوم هر منطقه تا حدی متفاوت است ولی همیشه مردم خراسان‌شمالی در قالب هیات‌های مذهبی و دستجات و تکایا مراسم‌های عزاداری‌شان را برگزار کرده‌اند.

نصب پرچم‌های سیاه در گوشه‌گوشه شهر نشان آمدن محرم است و ۱۰ روز ابتدایی علم‌های سیاه‌پوش کنار تکایا نشان عزاداری مردم خراسان‌شمالی هستند. ایستگاه‌های صلواتی بزرگ و کوچک هم چند سالی هست که، به صورت خیمه کنار میدانی یا داربست‌زده کنار خیابان میزبان مردم است که اغلب سینی‌هایی که برای پذیرایی به وسط خیابان می‌آورند در دست نوجوان‌ها و جوانانی است که در مکتب امام حسین ع درس آزادگی را می‌آموزند. بوی اسپند هم تمام خیابان‌های شهر به شهر استان را پر می‌کند و صدای نوحه، اندوه ۱۴۰۰ ساله را در قلب هر رهگذری بیدار نگه می‌دارد چنانچه بعضی از مردم هم برای سهیم شدن در این عزا سردر خانه‌ها را با پارچه مشکی می‌پوشانند. خراسان‌شمالی با فرهنگ‌های مختلف و روح‌های نزدیک به هم عزاداری واقعه کربلا را به سبک و سیاق خود نشان می‌دهند.

۱۵ آیین در استانی کوچک

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی خراسان‌شمالی در گفت‌وگو با تیترکوتاه،  ۱۵ آیین در فهرست میراث‌ملی جای گرفته است که این آیین‌ها شامل سنگ‌زنی بام، علم‌بندان اسفراین، حلیم‌پزان و همچنین تعزیه ترک‌ها، کرد‌های شمال خراسان، بیل گردانی بنی اسد، آیین نخل گردانی و علم گردانی جاجرم، پرده‌خوانی روز عاشورا، تعزیه‌خوانی بجنورد، آیین شام‌غریبان، آیین سینه‌زنی حسن، حسین استان و نیز آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین و مقتل‌خوانی است.

سنگ‌زنی روز عاشورا

علی مستوفیان به آیین سنگ‌زنی اشاره کرد که یکی از آئین‌های قدیمی مردم استان در روز عاشورا است که همه ساله توسط مردم منطقه بام در شهرستان اسفراین اجرا می‌شود  به این طریق که در روز عاشورا دستجات عزاداری از جلوی درب مسجد بام عبور می‌کنند، اعضای یکی از هیات‌ها در کنار مسجد سنگ‌زنی را انجام می‌دهد و افراد به جای سینه زنی هر کدام دو سنگ کوچک دایره ای شکل در دست می گیرند و روبروی یکدیگر می‌ایستند و با سنگ‌های در دست گرفته یک ضرب جلوی پا، یک ضرب جلوی سینه و یک ضرب بالای سر مراسم را اجرا می‌کنند. به گفته‌ی او در بیشتر موارد به جای سنگ از دو چوب استفاده می‌شود که صدای زدن ۲ چوب توسط عزاداران صدایی شبیه زدن ۲ سنگ به هم ایجاد می‌کند و به همین رو آن‌را سنگ‌زنی می‌نامند و به‌ عنوان یکی از مجموعه روش‌های عزاداری محسوب می‌شود. این آیین هم در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است.

علم اندازی خراشا

مستوفیان از مراسم به خصوص مردم خراشا که روایت‌گر بر زمین افتادن علم حضرت ابوالفضل عباس (ع) است هم گفت: علم اندازی یکی از مراسم‌های قدیمی در روستای خراشا است که هر سال در روز تاسوعا بعد از تمام شدن مراسم عزاداری اجرا می‌شود که هر هیاتی که به مسجد و حسینیه خود برمی‌گردد علم را داخل محوطه مسجد روی زمین می‌گذارد و به نوعی به شهادت رسیدن حضرت ابوالفضل و افتادن ایشان بر زمین را روایت می‌کند و مردم هم برای اجرای این مراسم همراه می‌شوند.

۴۰۰ سال با نخل گردانی

وی درباره مراسم نخل گردانی در جاجرم هم این‌گونه گفت: آئین نخل‌گردانی در شهر تاریخی جاجرم از سابقه و پیشینه زیادی برخوردار است که تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه داران و نخل گردانان به ویژه افراد مسن نشان دهنده قدمت چند قرن این مراسم است، و این‌گونه برگزار می‌شود که صبح روز عاشورا هیات و دسته‌های زنجیر‌زنی در محلی به نام حسینیه‌بزرگ جمع می‌شوند و از هر هیات یک نوحه‌خوان به مدت پنج دقیقه نوحه سرایی می‌کند و مردم سینه و زنجیر می‌زنند و عزاداری تا ظهر انجام می‌شود که دو نخل فلزی و چوبی به سمت میدان حسینیه این شهر با مشارکت ۴۰ تا ۵۰ نفر حمل می‌شود و به محض رسیدن نخل افرادی که آن‌را حمل می‌کنند حرکت‌شان را تندتر می‌کنند و عزاداران هم با تند کردن گام خود به دنبال نخل می‌دوند. در ادامه مراسم در دور سوم نخل اول و در دور چهارم نخل دوم را روی زمین می‌گذارند ولی چرخیدن علم‌ها دور میدان حسینیه و به طبع آن عزاداری‌شان ادامه دارد.

در پایان نخل‌ها در جای خود قرار می‌گیرد و در ادامه مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا (ع)حرکت می‌کنند و در نهایت بر مزار اموات خود می‌روند و اخلاصی می‌خوانند.

مستوفیان از ثبت آیین نخل‌گردانی در جاجرم با قدمت ۴۰۰ ساله‌اش در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی ایران نیز گفت و تاکید کرد: هم‌زمان با عاشورا گردشگران زیادی برای دیدن این مراسم به شهرستان جاجرم در جنوب‌غربی خراسان‌شمالی سفر می‌کنند.

علم بندی، علم گردانی و تعزیه؛ کرد و ترک کنار هم

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان علم‌بندان از آیین‌های کهن و سنتی عزاداری در خراسان‌شمالی به خصوص شهرستان اسفراین است که در آغاز ماه محرم برگزار می‌شود و مردم این شهرستان، به ویژه سادات و ریش سفیدان با مراسم علم‌بندان عزاداری ماه محرم را آغاز می‌کنند.

در این مراسم افراد مسن و جوان با حضور در تکایا و مساجد تکه‌ای از پارچه‌های نذری را به یک تیر چوبی به طول یک الی ۵ متر بسته و در صحن یا ورودی تکیه یا مسجد قرار می‌دهند و بعد از مراسم نوحه خوانی سادات و بزرگان اشعاری را می‌خوانند و در همان حال پارچه‌هایی را که مردم به عنوان نذر آورده‌اند را به علم می‌بندند و مرسم سینه‌زنی را نیز انجام می‌دهند. بعد از بستن علم آن‌را به عنوان نمادی از علم کربلا به خیابان‌ها و محلات می‌برند و مردم هم با ذبح گاو و گوسفند جلوی علم به نوعی از آن استقبال می‌کنند. علم گردانی در بسیاری از روستاهای خراسان شمالی همچنان به قوت خود باقی است و مردم با حلقه‌زدن  نوحه‌خوانی و سینه زنی می‌کنند. ترک‌ها و کردهای خراسان شمالی با جمعیت پرشمارشان در استان تعزیه‌ای اصیل را به نمایش می‌گذارند،آن‌ها هر سال در ایام محرم در قالب گروه‌های تعزیه‌خوانی به روایات صحنه‌هایی از عاشورا می‌پردازند و مانند دیگر قومیت‌ها مراسم‌های مختلف حلیم پزی، تعزیه، شبیه‌خوانی، روایت داستان‌های عاشورایی و حضور در تکایا و دسته‌جات‌ها را دارند.

آیین حسن حسین (ع)

مستوفیان درباره آیین حسن حسین (ع) هم این گونه بیان کرد: این مراسم بیشتر ظهر عاشورا در روستای استان برگزار می‌شود و هیات‌های مذهبی به سمت مزار شهدای روستا می‌روند و با حلقه زدن دور مزار شهدا با دست چپ کمر نفر کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زنند، یک نفر هم در وسط حلقه، هماهنگ با سینه زن‌ها بطور متناوب با گام اول می‌گوید 'حسن' سینه زن‌ها با گام دوم جواب می‌دهند «حسین» و در ادامه، کلمات گام اول تغییر می‌کند و نام‌های تشنه، مظلوم، بی‌یار گفته می‌شود و هر کدام چند بار تکرار می‌شود که در جواب هر کدام از این کلمات، جمعیت سینه‌زن جواب می‌دهند: 'حسین'، در بخشی دیگر افراد درون حلقه، چهار یا پنج دور می‌چرخند و یک نفر با صدای بلند چند بیت از شعر در وصف سالار شهیدان می‌خواند و در آخر هر مصرع سینه زن‌ها دست خود را بالا می برند و فریاد می‌کشند: یاحسین.

یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین

بعد از عاشورا و روز یازدهم محرم، عزاداران از شهر‌ها و روستا‌های اطراف به امامزاده کوران، موسوم به احمدبن موسی (ع) می‌روند تا شهادت امام حسین را به این امامزاده تسلیت بگویند که در این مراسم برافراشتن علم‌ها، بیرق‌ها و برپایی دسته‌های عزاداری و تعزیه خوانی نیز انجام می‌شود.

حلیم پزان

گرچه طی سال‌های اخیر پلو قیمه و سایر غذاهای این چنینی جای سنت دیرینه یعنی حلیم‌پزی را گرفته است ولی هنوز هستند مساجدی که برای‌شان طبخ حلیم جزو سنت‌های دو ماه محرم و صفر محسوب می‌شود و مراسم حلیم پزان را دارند. حلیم غذایی است که از گندم و گوشت تهیه می‌شود و مردم سعی می‌کنند در پختن آن شرکت داشته باشند. مستوفیان در این باره اظهار کرد: حلیم‌پزان سبقه‌ی ۲۵۰ ساله در خراسان شمالی دارد که می‌شود گفت از دوره صفویه در روزهای محرم و صفر این غذا طبخ می‌شد و حلیم‌پزان خراسان‌شمالی هم در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده است. حتی مردم نذرهای خود را به صورت پول و یا دام به آشپزخانه مساجد و حسینیه‌ها می‌برند تا بر اساس میزان نذر آن‌ها حلیم پخت شود، جالب است بدانید که در بعضی روستاها و شهرها برای ادای نذری‌های‌شان در قالب حلیم در صف قرار می‌گیرند و امیدوارند که در روزهایی که مد نظرشان است بتوانند سهم‌شان از پخت حلیم را ادا کنند و بین نیازمندان آن منطقه تقسیم می‌شود. حلیم پزان با دعاهای مخصوص فردی که مومن و معتقد است انجام می‌شود و با دست خود گندم آماده شده را برمی‌دارد و دعا می‌خواند. همچنین طبخ حلیم زمان زیادی نیاز دارد و مرحله‌ای به نام چمبه زنی دارد که همان مرحله چندین ساعت نیاز به قدرت بازوی زیادی دارد که معمولا چند نفر در این چمبه زنی شرکت می‌کنند تا این چند ساعت برای یک فرد سخت نشود و برای همین مرحله هم معمولا داوطلبان زیادی وجود دارد.

شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی

آیین‌هایی مانند شبیه‌خوانی، پرده‌خوانی و تعزیه‌ در خراسان‌شمالی مانند تمام کشور وجود دارد. مدیرکل میراث فرهنگی خراسان شمالی توضیح داد: تعزیه نوعی شبیه‌سازی یا همان نمایش است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط خود مردم که عموما بازیگر هم نیستند و از مردم عادی روستا و شهر هستند انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس‌های مخصوص با ابزار جنگی، همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر اجرا می‌کنند. گرمه و جاجرم در این هنر تعزیه قدمت بسیار و بجنورد و شیروان بیشتر جمعیت تعزیه‌خوانان استان را دارند که در این شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی بخش‌هایی از واقعه کربلا بازسازی می‌شود.

پرده‌خوانی با درویش

پرده‌خوان که درویش نامیده می‌شود با آگاهی از برخی روایات مذهبی و صدا و بیان خوش و رسا لحظه‌هایی از آنچه اتفاق افتاد را روایت و توصیف می‌کند، او از روی طوماری که به دیوار نصب کرده است با ظاهری که پارچه یا کلاهی مشکی و یا سبز به سر بسته خوانش را با چوب دستی که همراه خود و به تصاویر روی پرده اشاره دارد، شروع می‌کند.

به گفته مستوفیان نسخه‌های تعزیه‌خوانی بجنورد، همان فرهنگ شفاهی این شهر است که به صورت سینه‌به‌سینه نقل شده و بیشتر از ۲۰۰ سال نیز قدمت دارد.

بیل‌گردانی در گرمه

تعزیه بیل‌گردانی در گرمه بازگو کننده تدفین پیکر شهدای کربلا از سوی قوم بنی‌اسد است که در قالب تعزیه و شبیه‌خوانی هر سال روز دوازدهم محرم در شهرستان گرمه برگزار می‌شود و در این آیین به رشادت قوم بنی‌اسد می‌پردازد که بعد از واقعه عاشورا در حالی که کم‌تر فردی جرات می‌کرد تا برای دفن شهدای کربلا پیش قدم شود آن‌ها آمدند و اجسام‌شان را به خاک سپردند. در این مراسم یک مرشد و رهبر نوحه‌های اصیل و خاص را می‌خواند و مردم در پاسخ به نوحه‌ها، اشک ریخته، مویه کرده و مراسم تشییع نمادین شهدای کربلا را برگزار می‌کنند. در این مراسم تعزیه‌خوانان و عده‌ای از اهالی شهر گرمه با بر تن کردن نیم‌تنه بلند عربی (کفنی) و بیل به‌دست به نشانه مردان قبیله بنی اسد با معرفی هر یک از پیکر‌ها و کار‌هایی که در کاروان امام حسین (ع) انجام شده است و شجاعتی که آن قوم از خود نشان داده، نوحه می‌خوانند و مراسم نمادین تدفین را برگزار می‌کنند. بزرگان محلی گرمه، آیین بیل‌گردانی این شهر را مربوط به ۶ نسل پیش می‌دانند که هنوز ادامه دارد و هرسال روز دوازدهم محرم و مصادف با روز سوم شهادت شهدای کربلا برپا می‌شود.

شام غریبان سحر ندارد

آیین شام غریبان با حضور مردم در مساجد و حسینیه‌های شهر‌ها و روستا‌ها با نوحه سرایی و مداحی برای غربت قافله سالار کربلا زینب کبری (س) در شب شام غریبان برگزار می‌شود که هر هیئت با شمع‌هایی که در دست دارند محله به محله می‌روند و در آن شب، ساکنان خانه‌ها چراغ‌های‌شان را خاموش می‌کنند و تعزیه‌خوانان در هر محل و یا منطقه‌ای که می‌رسند توقف و مراسم عزاداری و همدردی با اسرای کاروان امام حسین (ع) را انجام می دهند. این مراسم در تمام شهرهای خراسان شمالی انجام می شود.

عزاداری اهل سنت در ماه محرم

۱۰ درصد از جمعیت خراسان‌شمالی را اهل سنت تشکیل می‌دهند که در راز و جرگلان و بخشی از مانه و سملقان سکونت دارند و این افراد نیز در ایام محرم مراسم‌هایی خاص برگزار می‌کنند که ختم ۷۰ هزار بار «لا اله الا الله، محمدا رسول الله» که تهلیل نامیده می‌شود از جمله ی آن است. صدقه و نذری هم همیشه از برنامه‌های ماه محرم اهل سنت خراسان‌شمالی است.  رسمی ۵۰ ساله هم در روستای «تازه‌یاب» در روز عاشورا برگزار می‌شود که اهل سنت با تجمع در جوار امامزاده شیرعلی(ع) فرزند امام موسی کاظم(ع) در مانه‌و‌سملقان عزاداری می‌کنند و نکته جالب حرمتی است که اهل سنت برای روزهای محرم و صفر نگه می‌دارند و در این ۲ ماه برنامه‌های شادی و عروسی خود را متوقف کرده و علاوه بر قرائت قرآن، مراسم اطعام نیز برگزار می‌کنند و در این روز به خانه افرادی می‌روند که سال قبل در دهه اول محرم از دنیا رفته‌اند.

به گزارش تیتر کوتاه مردم خراسان شمالی، این استان رنگارنگ از قومیت‌ها با برگزاری آیین‌های مختلف در ایام محرم که ۱۵ آیین آن ثبت فهرست ناملموس قرار گرفته شده است، نوای یاحسین(ع) را زنده نگه می دارند.

انتهای پیام/