این مشکل فرهنگیان برای کسی مهم نیست

پیشرفت هر کشوری در گرو کیفیت وزارت آموزش و پرورش آن است. چرا که این نهاد نیروی انسانی مورد نیاز جامعه را تامین و در حوزه‌های مختلف متخصص تربیت می‌کند. در واقع آموزش و پرورش قلب یک جامعه است که باید منظم بتپد. اگر دقیق‌تر شویم در نظام آموزش و پرورش معلم و مربی مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کنند. در واقع آنان هستند که با دانش آموزان به صورت مستقیم در ارتباطند و به آنها آموزش می‌دهند؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در بخش تربیت معلم بیشتر از هر چیز دیگری می‌تواند عملکرد علمی و عملی دانش آموزن را توسعه دهد.

همانطور که می‌دانید کشور ما چندین سال است که با مشکل کمبود نیروی انسانی در نظام آموزش و پرورش مواجه است. رفع این مشکل به هر قیمتی باعث شده تا به کیفیت معلمی که وارد سیستم می‌شود توجهی نشود؛ در نتیجه شاهد این هستیم که روز به روز کیفیت تعلیم و تدریس و تربیت با کاهش رو به رو است. شاهد این مدعا میانگین معدل کنکوری‌ها در سال ۱۳۹۹ است. برای مثال میانگین نمره داوطلبان ریاضی ۵۱/۱۲، تجربی ۷۷/۱۳ و انسانی ۲۹/۱۱ گزارش شده است. همچنین در مجامع بین‌المللی نیز وضعیت به همین منوال است. آمار‌های آخرین آزمون بین‌المللی پرلز در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که دانش آموزان ایران در ریاضی پایه چهارم از بین ۵۸ کشور شرکت‌کننده دارای رتبه ۵۰ و در علوم پایه چهارم از میان ۵۸ کشور رتبه ۴۸ را کسب کرده‌اند. در ریاضی پایه هشتم نیز از بین ۳۹ کشور در رتبه ۲۹ و در علوم پایه هشــتم از ۳۹ کشور در رتبه ۳۲ قرار گرفته‌اند.

از آنجایی که اصلی‌ترین مجرای ورود معلم به وزارت آموزش و پرورش، دانشگاه فرهنگیان و مرکز تربیت معلم شهید رجایی است، در نتیجه کاهش کیفیت عملکرد این دانشگاه‌ها باعث کاهش کیفیت در تربیت معلم می‌شود؛ بنابراین ضروری است که نسبت به این دو مرکز توجه ویژه‌ای شود. مشکلات آنها را شناسایی کرده و برای حل آن گامی مثبت برداشت. بی‌توجهی نسبت به این مراکز، اثرات جبران ناپذیری در تمام ابعاد علمی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برای جامعه در پی خواهد داشت. مقام معظم رهبری نیز با تاکید بر اهمیت این موضوع، در دیدار خود با معلمان در اردیبهشت ۱۴۰۱ فرمودند: «کیفیّت معلّم هم مهم است. این جور نباشد که مثلا رتبه‌های پایین کنکور بروند سراغ این قضیّه، نه؛ ترتیبی بدهید که رتبه‌های بالا علمی، و بعد، از لحاظ اخلاقی، تربیت اخلاقی، تربیت دینی، تدیّن، دین باوری (وارد آن شوند)؛ این‌ها کیفیّت‌های لازم در معلم است.»

دانشگاه فرهنگیان کانون تربیت معلم

دانشگاه فرهنگیان در سال ۱۳۹۱ با هدف تامین و تربیت منابع انسانی وزارت آموزش و پرورش شکل گرفت. این دانشگاه در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ در سراسر کشور تعداد ۱۱۷ هزار و ۹۱۹ نفر دانشجو و مهارت آموز را تحت پوشش دارد. از این میان ۹۳ هزار و ۵۳۶ نفر از طریق کنکور سراسری و ۲۲ هزار و ۷۴۲ نفر از طریق آزمون استخدامی جذب و پذیرش شده‌اند.

معضل کمبود نیرو در چند سال اخیر موجب شده تا نگاه تامین معلم جایگزین تربیت معلم شود. حداکثر ظرفیت دانشگاه فرهنگیان براساس برآورد‌ها حدود ۶۰ هزار نفر می‌باشد. اکنون با جذب بیش از ۹۴ هزار دانشجو معلم در مقطع کارشناسی و ارشد رو به رو هستیم، همچنین به این عدد باید پذیرش ۲۳ هزار مهارت آموز را اضافه کرد؛ یعنی این جذب نیرو حدود ۲ برابر ظرفیت دانشگاه انجام شده است. این روند با در نظر نگرفتن کیفیت آموزشی می‌تواند مسائل حادتری را در آینده به دنبال داشته باشد.

چالش‌هایی جدی پیش روی دانشگاه فرهنگیان است. کمبود شدید فضا، امکانات آموزشی و تربیتی و تعداد کم عضو هیات علمی از جمله این چالش‌هاست. علاوه براین کاربردی و به روز نبودن محتوای برنامه درسی و کمبود سرانه دولتی، مشکلاتی است که عملکرد این دانشگاه را برای تربیت معلم تراز با محدودیت‌های جدی رو به رو کرده است.

از فرسودگی دانشگاه تا تعطیلی خوابگاه

به استناد گزارش معاونت نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت دانشگاه فرهنگیان سال ۱۴۰۱، این دانشگاه با وجود گستردگی در سراسر کشور از نظر فضای کالبدی با دیگر دانشگاه‌های کشور و سرانه استاندارد، فاصله محسوس و جدی دارد. سرانه فضای آموزشی در این دانشگاه ۱/۴ متر مربع و سرانه فضای خوابگاهی ۳ متر مربع می‌باشد که با سرانه استاندارد آموزشی ۱۰ متر مربع و با سرانه استاندارد خوابگاهی ۱۱ متر مربع فاصله دارد. یعنی سرانه آموزشی این دانشگاه تنها در حدود ۲۹ درصد سرانه استاندارد است و سرانه خوابگاهی حدود ۲۱ درصد سرانه استاندارد است. معضل کمبود نیرو و افزایش پذیرش دانشجو در این دانشگاه، باعث افزایش تراکم بیش از پیش دانشجو شده و همین امر موجب شده تا وضعیت رفاهی دانشجویان کاهش پیدا کرده و برخی از خوابگاه‌ها چندین برابر ظرفیتشان دانشجو بپذیرند.

یکی دیگر از چالش‌های مربوط به فضای کالبدی دانشگاه فرهنگیان بحث قدیمی بودن ابنیه و عدم ایمنی برخی از ساختمان‌ها است. این مشکل به قدری جدی است تا جایی که منجر به تعطیلی برخی خوابگاه‌ها همچون خوابگاه پردیس هاشمی نژاد مشهد و ساختمان آموزش پردیس شهید چمران تهران شده است. گزارش این معاونت نشان می‌دهد که بیش از ۳۲ درصد از بنا‌های موجود تخریبی است و ۴۲ درصد ساختمان‌ها نیاز به استحکام‌سازی دارند. همچنین ۷۵/۵۷ درصد ساختمان‌ها بیش از ۳۰ سال قدمت دارند.

همه‌ی این موارد یعنی فرسودگی بافت دانشگاه، کمبود فضای آموزشی و رفاهی، کمبود بسیار زیاد خوابگاه دانشجویی و... باعث شده تا این دانشگاه نتواند از نظر کمی و کیفی رشد داشته باشد. حتی در برخی استان‌ها برای حل این مشکلات از خوابگاه‌های خودگردان استفاده شده یا مثلا محیط‌های آموزشی مثل مدارس و کلاس‌های درس به خوابگاه تبدیل شده است. اما نه تنها نتوانسته مشکلات موجود را برطرف کند بلکه کاهش رضایت دانشجویان را نیز در پی داشته است؛ چرا که این فضا‌ها با محیط دانشگاهی تناسب چندانی ندارند.

رنج دانشگاه فرهنگیان از کمبود هیات علمی

یکی از مهم‌ترین عواملی که بر کیفیت تربیت معلم اثر می‌گذارد کیفیت اساتید و هیات علمی است. در ماده ۶۶ قانون برنامه ششم توسعه مشخص شده است که شاخص استاندارد نسبت دانشجو به هیات علمی ۲۰ است. در صورتی که این شاخص در دانشگاه فرهنگیان ۱۱۱ می‌باشد و با شاخص استاندارد اختلاف معناداری دارد. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، کمبود ۳۸۲۹ نفری عضو هیات علمی در این دانشگاه وجود دارد.

نظام گزینش نیاز به تحول اساسی دارد

مشاهدات عینی نشان می‌دهد که پس از اعلام نتایج کنکور، فرآیند گزینش و مصاحبه در بازه زمانی حدود دو هفته‌ای صورت می‌گیرد؛ در حالیکه بازه زمانی مدنظر قانون گزینش معلمان و کارکنان آموزش و پرورش ۳ ماه می‌باشد. در این فرآیند معمولا افراد براساس عوامل ظاهری مورد سنجش قرار می‌گیرند؛ در صورتیکه فرد باید براساس شاخص‌های شخصیت شناسی و علاقه مندی سنجیده شود؛ بنابراین نظام گزینش یکی از گلوگاه‌های مهمی است که کیفیت معلم را تضمین می‌کند و ناکارآمدی آن موجب می‌شود تا افرادی وارد این نهاد شوند که صلاحیت این جایگاه را ندارند.

از آنجایی که معلم در تربیت و شکل گیری شخصیت دانش آموزانش نقش اساسی دارد لازم است تا بر روی کیفیت معلم تمرکز بیشتری صورت گیرد. توجه به این مسئله موجب می‌شود تا در آینده‌ای نه چندان دور اهمیت آن را درک کنیم و اثراتش را به چشم ببینیم. دریابیم که تمام پیشرفت‌های کشور وابسته به این امر است و برای تربیت معلم تراز تمام تلاشمان را کنیم.