تأثیرات یأس و ناامیدی اجتماعی بر اقتصاد ایران؛ عوامل، پیامدها و راهکارهای مقابله

وقتی دهه ها باد میکاری طوفان درو می کنی! وقتی بذر یأس در جان جامعه کاشته شود، طوفان ناکامی درو خواهد شد. بخصوص در سال‌های اخیر، ناامیدی و یأس اجتماعی در ایران نه تنها به مشکلی ساده، بلکه به بحرانی عمیق و فراگیر بدل گشته است. این حس، که ریشه در ناپایداری اقتصادی، موانع تحقق اهداف اجتماعی، و کمبود شادابی و امید به فردا دارد، همچون سایه‌ای سنگین بر روان جامعه گسترده شده است. مردم در بطن این حس گیر افتاده‌اند، بی‌آنکه روشنایی در افق برایشان نمایان شود. مشکلات معیشتی، فشارهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و کمبود امکانات زندگی توأم با آرزوهای تحقق‌نیافته، روز به روز بر احساس سنگینی و بی‌پناهی دامن می‌زنند. این یأس تنها یک حس فردی نیست؛ بلکه سیلی از پیامدهای اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد که ثبات و رفاه جامعه را به مخاطره می‌اندازد و در زندگی روزمره مردم اثرات خود را برجای می‌گذارد. 

در این نوشته، نویسنده با امید به فردایی بهتر و آرزوی گذر از این بحران، بر آن است تا به بررسی عوامل پدیدآورنده این ناامیدی بپردازد. در این راه، نه تنها ابعاد این بحران و اثرات آن بر بخش‌های مختلف جامعه و اقتصاد بررسی خواهد شد، بلکه به دنبال راهکارهایی است که بتوانند از شدت پیامدهای ناگوار آن بکاهند و روزنه‌ای از امید را برای مردم و جامعه باز کنند.

ریشه‌های یأس و ناامیدی در جامعه ایران

- وعده‌های اقتصادی تحقق‌نیافته

عدم‌تحقق وعده‌های اقتصادی دولت‌ها، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد یأس و ناامیدی در میان مردم ایران است. دولت‌های مختلف وعده‌های زیادی برای بهبود شرایط معیشتی و اقتصادی مردم داده‌اند، اما این وعده‌ها به‌دلیل عواملی مانند سوءمدیریت، فساد و تحریم‌های بین‌المللی اغلب به‌طور کامل محقق نشده‌اند. کاهش اعتماد عمومی به نهادهای دولتی و اقتصادی از نتایج عدم‌تحقق وعده‌هاست. طبق تحقیقی که توسط «موسسه تحقیقاتی پیو» منتشر شده، عدم‌تحقق وعده‌های اقتصادی و ناکارآمدی نهادها به کاهش اعتماد عمومی و افزایش احساس یأس در جامعه منجر شده است.

 (Pew Research Center, 2023)

-  بحران‌های اقتصادی و افزایش تورم

تورم بالا و افزایش قیمت‌ها، به‌ویژه در سال‌های اخیر، از دیگر عوامل اصلی افزایش یأس و ناامیدی در جامعه ایران بوده است. نرخ تورم به سطوح نگران‌کننده‌ای رسیده و قدرت خرید مردم به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. طبق گزارش سازمان جهانی بانک، افزایش نرخ تورم و نوسانات قیمتی منجر به کاهش قدرت خرید و افزایش فشار اقتصادی خانوارهای ایرانی شده است. (World Bank, 2024) بسیاری از خانواده‌ها با مشکلات معیشتی روبه‌رو هستند که این وضعیت افزایش ناامیدی و ناتوانی در برابر مشکلات اقتصادی را به‌دنبال داشته است.

-  بیکاری و ناامنی شغلی

بیکاری، به‌ویژه در میان جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، یکی دیگر از عوامل مهم در افزایش یأس و ناامیدی در جامعه ایران است. با وجود تلاش‌های دولت برای ایجاد اشتغال، نرخ بیکاری به‌ویژه در میان جوانان به‌طور قابل‌توجهی بالاست. طبق گزارش مرکز آمار ایران، درصد بالایی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی قادر به یافتن شغل مناسب نیستند و این امر به افزایش یأس و ناامیدی در میان جوانان دامن زده است (Statistical Center of Iran, 2023).

تأثیرات زیان‌بار بر اقتصاد کلان

- کاهش اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاری

یکی از پیامدهای اصلی یأس و ناامیدی در جامعه، کاهش اعتماد عمومی به دولت و نهادهای اقتصادی است. کاهش اعتماد عمومی باعث می‌شود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی از سرمایه‌گذاری در کشور خودداری کنند، زیرا برای سرمایه‌گذاری نیاز به یک محیط اقتصادی پایدار و پیش‌بینی‌پذیر است. طبق «گزارش اقتصاد جهانی 2024» صندوق بین‌المللی پول، کاهش سرمایه‌گذاری‌ها منجر به کاهش تولید و افزایش بیکاری می‌شود که خود به تشدید رکود اقتصادی می‌انجامد (IMF, 2024).

- فرار سرمایه و نخبگان

در شرایطی که یأس و ناامیدی در جامعه افزایش می‌یابد، بسیاری از جوانان، سرمایه های انسانی، نخبگان و سرمایه‌گذاران تصمیم به ترک کشور می‌گیرند. این پدیده که به فرار مغزها و سرمایه‌های انسانی و مالی مشهور است، به شدت توانمندی‌های علمی و اقتصادی کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) در گزارشی درباره مهاجرت نخبگان، به بررسی پیامدهای اقتصادی آن پرداخته و تأکید کرده که این موضوع منجر به کاهش توان تولیدی و در ادامه، توان رقابتی کشورها می‌شود (OECD, 2023).

- کاهش بهره‌وری و رشد اقتصادی

یأس و ناامیدی به‌طور مستقیم بر بهره‌وری نیروی کار تأثیر می‌گذارد و آن را کاهش می‌دهد. افرادی که احساس می‌کنند تلاش‌هایشان به نتیجه نمی‌رسد، انگیزه کمتری برای کار و تلاش دارند که به کاهش بهره‌وری و در نهایت کاهش رشد اقتصادی منجر می‌شود. طبق گزارش «مرکز پژوهش‌های اقتصادی ایران» کاهش انگیزه و بهره‌وری نیروی کار به کاهش کارآیی اقتصادی و ناتوانی در دستیابی به رشد پایدار منجر شده است (Economic Research Center of Iran, 2024).

تأثیرات زیانبار بر معیشت خانواده‌های ایرانی

- افزایش فقر و نابرابری

یأس و ناامیدی در جامعه به افزایش فقر و نابرابری در میان خانواده‌های ایرانی منجر شده است. افزایش هزینه‌های زندگی و کاهش قدرت خرید موجب شده بسیاری از خانواده‌ها قادر به تأمین نیازهای اساسی خود نباشند. «مرکز بین‌المللی توسعه» گزارش می‌دهد که این وضعیت به افزایش نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی منجر شده و فشار روانی و اقتصادی بیشتری بر خانواده‌های کم‌درآمد وارد کرده است (International Development Center, 2024).

-  کاهش کیفیت زندگی و رفاه عمومی

کاهش قدرت خرید و افزایش هزینه‌های زندگی باعث کاهش کیفیت زندگی و رفاه عمومی در جامعه شده است. بسیاری از خانواده‌ها مجبور به کاهش هزینه‌های خود در زمینه‌های اساسی مانند بهداشت، آموزش و تغذیه شده‌اند که این امر تأثیرات منفی بلندمدتی بر سلامت و رفاه عمومی جامعه خواهد داشت. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، کاهش کیفیت زندگی می‌تواند به افزایش مشکلات بهداشتی و تغذیه‌ای بینجامد (World Health Organization, 2023).

- افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی

افزایش یأس و ناامیدی به‌طور مستقیم به افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی منجر می‌شود. بیکاری، فقر و نابرابری، عوامل اصلی در افزایش جرم، اعتیاد و مشکلات روانی در جامعه هستند. براساس گزارش «مرکز پژوهش‌های اجتماعی ایران» این ناهنجاری‌ها نه‌تنها به کاهش امنیت اجتماعی منجر می‌شود، بلکه افزایش بی‌اعتمادی عمومی و کاهش انسجام اجتماعی را نیز به‌دنبال دارد (Social Research Center of Iran, 2024).

تأثیرات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی

-  تأثیرات اجتماعی

یأس و ناامیدی اجتماعی همچنین منجر به افزایش شکاف اجتماعی و کاهش انسجام جامعه می‌شود. افراد ناامید تمایل کمتری به مشارکت در فعالیت‌های جمعی دارند، که این امر می‌تواند به کاهش همبستگی اجتماعی و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر شود. تحقیقات «مرکز مطالعات اجتماعی ایران» نشان می‌دهد کاهش اعتماد اجتماعی می‌تواند به افزایش نارضایتی عمومی و کاهش سطح همکاری‌های اجتماعی بینجامد (Social Studies Center of Iran, 2024).

- تأثیرات سیاسی

یأس و ناامیدی اجتماعی می‌تواند به انزجار عمومی و بی تفاوتی یا عناد و نهایتا کاهش مشارکت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و عدم باور و اعتماد به 

نظام سیاسی منجر شود. مردم ناامید ممکن است از انواع مشارکت ها و فرآیندهای سیاسی فاصله بگیرند و به شرکت در انتخابات و فعالیت‌های سیاسی بی‌علاقه شوند. این وضعیت می‌تواند به کاهش مشروعیت سیاسی و افزایش بی‌ثباتی سیاسی منجر شود. طبق «گزارش‌های سیاسی بین‌المللی»، بی‌اعتمادی به نهادهای سیاسی و عدم‌مشارکت عمومی می‌تواند به بحران‌های سیاسی و اجتماعی شدیدتری ختم شود (International Political Reports, 2024).

-  تأثیرات فرهنگی

یأس و ناامیدی می‌تواند به تغییرات فرهنگی و اجتماعی منجر شود. در شرایطی که افراد از تحقق آرمان‌ها و اهداف اجتماعی خود ناامید می‌شوند، ممکن است به‌دنبال جایگزین‌های فرهنگی و اجتماعی باشند که با هنجارهای قبلی جامعه در تضاد است. این تغییرات فرهنگی می‌تواند به کاهش ارزش‌های سنتی و افزایش تنش‌های فرهنگی منجر شود. طبق گزارش»مرکز فرهنگ و هنر ایران» این تغییرات می‌تواند به ایجاد شکاف فرهنگی و تغییر در هویت فرهنگی جامعه بینجامد (Center for Culture and Arts of Iran, 2024).

- تأثیرات امنیتی

افزایش یأس و ناامیدی می‌تواند باعث افزایش ناآرامی‌های اجتماعی و تهدیدات امنیتی شود. شرایط اقتصادی نامساعد و افزایش نابرابری‌های اجتماعی می‌تواند به افزایش ناآرامی‌های اجتماعی و تشدید بحران‌های امنیتی بینجامد. طبق گزارش «سازمان امنیت ملی ایران» بحران‌های اقتصادی و اجتماعی می‌تواند به افزایش جرائم و تهدیدات امنیتی منجر شود؛ از این‌رو نیازمند توجه ویژه و تدابیر امنیتی مؤثر است (National Security Organization of Iran, 2024).

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش یأس و ناامیدی

اگرچه این عارضه دارای ابعادی گسترده، پیچیده و چندلایه بوده و متاثر از آثار عمیق عملکرد و رفتار حکمرانان جامعه در طول چهل و چند سال است و باوجود اینکه این زخم‌ها کهنه و روی هم ایجاد شده و به‌سادگی قابل‌التیام نیست، اما راهکارهایی برای کاهش و مدیریت آن ارائه می‌شود. این راهکارها قطعا تمام آثار و پیامدهای این زخم کهنه را درمان نمی‌کند، اما می‌تواند به‌نوعی گامی مفید و چراغ راه تحول و توسعه اقتصاد برای حرکت در مسیر درست آینده کشور باشد.

-  اصلاحات اقتصادی و مبارزه با فساد

یکی از مهم‌ترین اقدامات برای کاهش یأس و ناامیدی، انجام اصلاحات اقتصادی و مبارزه با فساد است. دولت باید با شفاف‌سازی فرآیندهای اقتصادی و مقابله با فساد، اعتماد عمومی را بازگرداند. طبق «گزارش فساد جهانی 2024» منتشر شده توسط «سازمان شفافیت بین‌المللی»، اصلاحات اقتصادی و افزایش شفافیت می‌تواند به بازسازی اعتماد عمومی و ایجاد یک محیط اقتصادی پایدار کمک کند (Transparency International, 2024).

-  ایجاد اشتغال و حمایت از کارآفرینی

دولت می‌تواند با ایجاد شرایط مناسب برای توسعه کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و حمایت از کارآفرینی، به کاهش بیکاری و ایجاد اشتغال پایدار کمک کند. ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، به‌ویژه برای جوانان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی می‌تواند به کاهش ناامیدی و به‌طبع افزایش امید به آینده بینجامد. «گزارش اشتغال جهانی 2024» منتشرشده توسط «سازمان جهانی کار» تأکید می‌کند که حمایت از کارآفرینی و ایجاد اشتغال می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی کمک کند (International Labour Organization, 2024).

-  توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع

توجه به عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع از جمله مسائل اساسی است که می‌تواند به کاهش فقر و نابرابری در جامعه کمک کند. دولت می‌تواند با اجرای سیاست‌های حمایتی مانند افزایش دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی و تأمین اجتماعی، به بهبود وضعیت معیشتی خانواده‌های کم‌درآمد کمک کند. طبق «گزارش نابرابری جهانی 2024» منتشرشده توسط «بانک جهانی»، اجرای سیاست‌های حمایتی می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها و افزایش رضایت عمومی کمک کند (World Bank, 2024).

-  تقویت نهادهای مدنی و افزایش مشارکت اجتماعی

تقویت نهادهای مدنی و افزایش مشارکت اجتماعی می‌تواند به بازسازی اعتماد عمومی و کاهش یأس و ناامیدی کمک کند. ایجاد فضایی که در آن مردم در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و اجتماعی مشارکت کنند، می‌تواند به افزایش احساس تعلق و مسئولیت‌پذیری در جامعه کمک کند. طبق «گزارش مشارکت اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل»، افزایش مشارکت اجتماعی می‌تواند به بازسازی اعتماد عمومی و کاهش احساس ناامیدی در جامعه منجر شود (UN Social Participation Report, 2024).

-  تقویت نظام آموزشی و ارتقاء مهارت‌ها

بهبود نظام آموزشی و ارتقاء مهارت‌های نیروی کار می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کاهش بیکاری کمک کند. دولت می‌تواند با سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، نیروی کار ماهر و متخصصی را پرورش دهد که قادر به رقابت در بازارهای جهانی باشند. طبق «گزارش جهانی آموزش‌وپرورش»، سرمایه‌گذاری در نظام آموزشی و ارتقاء مهارت‌های نیروی کار می‌تواند به کاهش یأس و ناامیدی در میان جوانان و افزایش امید به آینده کمک کند (Global Education Report, 2024).

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

گسترش دامنه یأس و ناامیدی در جامعه ایران به‌دلیل عدم تحقق اهداف معیشتی و اقتصادی دولت، تأثیرات گسترده و زیانباری بر اقتصاد و معیشت خانواده‌های ایرانی داشته است. این بحران به کاهش اعتماد عمومی، افزایش فقر و نابرابری، کاهش بهره‌وری نیروی کار و ایجاد مشکلات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی منجر شده است. برای مقابله با این بحران، دولت و نهادهای مرتبط باید با انجام اصلاحات اقتصادی، ایجاد اشتغال، توجه به عدالت اجتماعی، تقویت نهادهای مدنی و بهبود نظام آموزشی، به کاهش قسمتی از یأس و ناامیدی در جامعه کمک کنند. تنها با این اقدامات است که می‌توان به بهبود وضعیت معیشتی و اقتصادی جامعه ایران و افزایش امید به آینده دست یافت. اجرای این راهکارها نیازمند همکاری و هماهنگی بین نهادهای دولتی و بخش خصوصی است تا به ایجاد یک جامعه باثبات و امیدوار کمک کند و در نتیجه زمینه‌ساز رشد پایدار و توسعه اقتصادی در کشور شود.

اگرچه آثار عمیق و تبعات جبران‌ناپذیر زخم‌هایی که طی چند دهه در پیکره روح و جسم بخش های مختلف کشور و آحاد جامعه ایران کهنه شده و اگر چه این آلام به‌راحتی قابل التیام و بهبود نخواهد بود لیکن این یادداشت در حد مقدورات به بررسی تأثیرات یأس و ناامیدی اجتماعی بر اقتصاد ایران پرداخته و با استفاده از حقایق و منابع معتبر و به‌روز، نگاهی به ابعاد مختلف این بحران ارائه کرده است. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می‌کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.