راهبردهایی برای رشد پایدار اقتصادی ایران؛ درس‌هایی ازکشورهای پیشرفته

رشد اقتصادی به‌عنوان یکی از اهداف اصلی توسعه در هر کشور، تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر رفاه عمومی، بهبود کیفیت زندگی و ثبات اجتماعی می‌گذارد. کشورهای پیشرفته برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، از مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و سیاست‌های متنوع بهره می‌برند. این استراتژی‌ها شامل اصلاحات ساختاری، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، بهبود زیرساخت‌ها، تقویت سرمایه انسانی و توجه به توسعه پایدار است. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت  به تحلیل این استراتژی‌ها در کشورهای پیشرفته، بررسی وضعیت کنونی اقتصاد ایران و ارائه راهکارهای عملی برای بهبود رشد اقتصادی در ایران می‌پردازد.

 استراتژی‌های رشد اقتصادی در کشورهای پیشرفته

-  سرمایه‌گذاری در آموزش و تحقیق و توسعه (R&D)

سرمایه‌گذاری در آموزش و تحقیق و توسعه (R&D) یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی پایدار در کشورهای پیشرفته است. کشورهایی نظیر آلمان، ژاپن و کره جنوبی با تخصیص بودجه‌های قابل‌توجه به این حوزه‌ها، توانسته‌اند به موفقیت‌های بزرگی در زمینه‌های نوآوری و بهره‌وری دست یابند.

در آلمان، سیستم آموزش دوگانه (Dual Education System) که ترکیبی از آموزش نظری و عملی است، نه‌تنها به تولید نیروی کار ماهر کمک کرده، بلکه منجر به افزایش بهره‌وری و رشد صنایع پیشرفته شده است. این سیستم آموزشی به کارآموزان امکان می‌دهد تجربیات عملی را همزمان با تحصیل کسب کنند که خود به تقویت پیوند میان آموزش و نیازهای بازار کار منجر شده است.

در ژاپن، حمایت دولت از تحقیق و توسعه و نوآوری‌های تکنولوژیکی به بهبود کیفیت محصولات و خدمات و ایجاد فناوری‌های پیشرفته منجر شده است. برنامه‌های جامع حمایتی و همکاری نزدیک بین دانشگاه‌ها و صنایع، زمینه‌ساز توسعه فناوری‌های جدید و افزایش رقابت‌پذیری این کشور شده‌اند.

کره جنوبی با سرمایه‌گذاری کلان در تحقیق و توسعه و تقویت زیرساخت‌های فناوری، توانسته به یکی از پیشگامان جهانی در زمینه فناوری‌های پیشرفته تبدیل شود. این کشور با تأسیس پارک‌های فناوری و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، به ارتقاء صنعت و افزایش قدرت رقابت‌پذیری جهانی پرداخته است.

- ارتقاء زیرساخت‌ها و تکنولوژی

ارتقاء زیرساخت‌ها، چه در زمینه فیزیکی و چه دیجیتال، به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در رشد اقتصادی پایدار در کشورهای پیشرفته شناخته می‌شود. زیرساخت‌های مناسب از جمله حمل‌ونقل کارآمد، شبکه‌های ارتباطی پیشرفته و منابع انرژی پایدار، بسترهای لازم برای فعالیت‌های اقتصادی پویا را فراهم می‌آورند. ایالات متحده با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال و فناوری اطلاعات، موفق به ایجاد صنایع نوین و پیشرفته‌ای در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) شده است. توسعه شبکه‌های ارتباطی پرسرعت و سرمایه‌گذاری در مراکز داده‌های پیشرفته، به تسهیل فرآیندهای تجاری و ارتقاء بهره‌وری در این کشور کمک کرده است. در اتحادیه اروپا نیز پروژه‌های بزرگ زیرساختی مانند راه‌آهن‌های پرسرعت و شبکه‌های جاده‌ای مدرن، به تسهیل حمل‌ونقل و جابه‌جایی کالاها و خدمات کمک کرده است. کشورهای اروپایی با بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتباطات، به تقویت تجارت داخلی و بین‌المللی و افزایش رشد اقتصادی کمک کرده‌اند.

-  تقویت رقابت‌پذیری و اصلاحات ساختاری

برای افزایش رقابت‌پذیری اقتصادی، بسیاری از کشورهای پیشرفته به اصلاحات ساختاری پرداخته‌اند. این اصلاحات شامل آزادسازی بازارها، کاهش بروکراسی، بهبود محیط کسب‌وکار و تسهیل فرآیندهای سرمایه‌گذاری است. اصلاحات ساختاری به ایجاد محیطی رقابتی و جذاب برای سرمایه‌گذاران و کسب‌وکارها کمک می‌کند.

سوئد در دهه ۱۹۹۰ با اجرای اصلاحات اقتصادی گسترده، از یک اقتصاد با تورم بالا و کسری بودجه به یکی از کشورهای پیشرو در زمینه رشد اقتصادی و ثبات مالی تبدیل شد. این اصلاحات شامل کاهش مالیات‌ها، آزادسازی بازارها و بهبود محیط کسب‌وکار بود که به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی کمک کرد.

کانادا و استرالیا نیز با اجرای اصلاحات مشابه به بهبود محیط کسب‌وکار و  افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی پرداخته‌اند. کاهش موانع بروکراتیک و تسهیل فرآیندهای تجاری در این کشورها، به ایجاد یک محیط اقتصادی رقابتی و حمایت از سرمایه‌گذاران منجر شده است.

-  حمایت از کارآفرینی و نوآوری

تشویق به کارآفرینی و نوآوری از جمله استراتژی‌های کلیدی کشورهای پیشرفته برای رشد اقتصادی است. این کشورها با ایجاد اکوسیستم‌های حمایتی، تسهیلات مالی و حمایت‌های قانونی، محیطی مناسب برای رشد استارت‌آپ‌ها و فناوری‌های نوین فراهم کرده‌اند.

سیلیکون‌ولی در ایالات متحده، به‌عنوان یکی از مراکز جهانی نوآوری و کارآفرینی، با ترکیبی از سرمایه‌گذاری خطرپذیر، همکاری‌های دانشگاهی و سیاست‌های حمایتی دولتی، محیطی پویا برای رشد استارت‌آپ‌های فناوری ایجاد کرده است. این منطقه به‌عنوان یک مرکز جهانی برای توسعه فناوری‌های جدید و کارآفرینی شناخته می‌شود.

کشورهای اروپایی نیز با ارائه برنامه‌های حمایتی، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری و توسعه پارک‌های علمی و فناوری، به تقویت کارآفرینی و نوآوری پرداخته‌اند. این اقدامات به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و توسعه فناوری‌های پیشرفته کمک کرده است.

- توسعه پایدار و سیاست‌های زیست‌محیطی

توسعه پایدار و توجه به سیاست‌های زیست‌محیطی از جمله اصول کلیدی در کشورهای پیشرفته برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار است. کشورهای پیشرفته با اجرای سیاست‌های اقتصاد سبز و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، به حفظ محیط زیست و توسعه پایدار پرداخته‌اند.

کشورهای اسکاندیناوی مانند دانمارک و نروژ با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های پاک، به کاهش آلودگی و تقویت اشتغال‌زایی در این حوزه‌ها کمک کرده‌اند. این کشورها با اجرای سیاست‌های حمایتی از پروژه‌های سبز و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، به ارتقاء کیفیت محیط زیست و افزایش رشد اقتصادی پایدار پرداخته‌اند.

-  ایجاد محیط کسب‌وکار مناسب و نظام مالی کارآمد

در کشورهای پیشرفته، ایجاد یک محیط کسب‌وکار مناسب و نظام مالی کارآمد به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در رشد اقتصادی پایدار شناخته می‌شود. بهبود نظام مالی، کاهش مالیات‌ها و فراهم آوردن تسهیلات مالی به شرکت‌ها و کارآفرینان، به تقویت سرمایه‌گذاری و افزایش رشد اقتصادی کمک کرده است.

کشورهایی نظیر سنگاپور با ایجاد محیط کسب‌وکار مناسب و نظام مالی کارآمد، به یکی از مراکز جهانی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت فعالیت‌های اقتصادی تبدیل شده‌اند. این کشور با فراهم آوردن تسهیلات مالی، کاهش مالیات‌ها و بهبود نظام بانکی، به جذب سرمایه‌گذاران و توسعه اقتصادی پرداخته است.

 وضعیت کنونی ایران

- چالش‌های ساختاری و نهادی

ایران با چالش‌های ساختاری و نهادی متعددی مواجه است که مانع از دستیابی به رشد اقتصادی پایدار کشور شده‌اند. وابستگی زیاد به درآمدهای نفتی، ناکارآمدی سیستم مالی و بانکی و فساد اداری از جمله این چالش‌ها هستند. این عوامل موجب کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران و عدم‌توانایی کشور در جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی شده است.

برای مقابله با این چالش‌ها، ایران نیازمند اجرای اصلاحات ساختاری و نهادی است. بهبود کیفیت نهادهای دولتی، ارتقاء شفافیت و مبارزه با فساد باید در اولویت قرار گیرد. اصلاح نظام مالی و بانکی و تقویت قوانین و مقررات اقتصادی به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی کمک خواهد کرد.

-  سرمایه‌گذاری ناکافی در آموزش و تحقیق و توسعه

علی‌رغم پتانسیل بالای ایران در زمینه‌های علمی و دانشگاهی، سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه و عدم‌ارتباط مؤثر بین دانشگاه‌ها و صنایع، مانع از بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها شده است. این مسئله باعث شده نوآوری و تکنولوژی‌های جدید به‌کُندی وارد بازارهای داخلی شود. برای ارتقاء وضعیت تحقیق و توسعه، ایران باید به افزایش سرمایه‌گذاری در این حوزه بپردازد. ایجاد مراکز تحقیقاتی و فناوری‌های پیشرفته، تقویت ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنایع و تشویق به نوآوری از طریق ایجاد صندوق‌های حمایتی و ارائه تسهیلات مالی می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند.

-  زیرساخت‌های ناکافی

زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال ایران به‌ویژه در مقایسه با کشورهای پیشرفته، نیازمند بهبود و توسعه هستند. نبود زیرساخت‌های مناسب در بخش‌هایی مانند حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات، هزینه‌های تولید و معاملات را افزایش داده و مانع از رشد اقتصادی سریع شده است.

توسعه و بهبود زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال باید یکی از اولویت‌های مهم برای ایران باشد. جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و ایجاد شراکت‌های عمومی-خصوصی برای بهبود شبکه‌های حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات می‌تواند به کاهش هزینه‌های تولید و تسهیل تجارت کمک کند.

- وابستگی به نفت و نبود تنوع اقتصادی

اقتصاد ایران به‌شدت به صادرات نفت وابسته است و این وابستگی در مقابل شوک‌های خارجی، به‌خصوص نوسانات قیمت نفت، آسیب‌پذیری بالایی ایجاد کرده است. علاوه بر این، تنوع اقتصادی در ایران پایین است و بسیاری از بخش‌های صنعتی و خدماتی نتوانسته‌اند به سطح رقابت‌پذیری جهانی دست یابند. برای کاهش وابستگی به نفت، ایران باید به توسعه صنایع غیرنفتی و افزایش تنوع اقتصادی توجه کند. حمایت از صنایع صادرات‌محور، توسعه بخش‌های کشاورزی و خدماتی و تقویت بخش خصوصی می‌تواند به افزایش تنوع اقتصادی و کاهش آسیب‌پذیری در برابر نوسانات قیمت نفت کمک کند.

 راهکارهای پیشنهادی برای بهبود رشد اقتصادی در ایران

-  اصلاحات ساختاری و نهادی

برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، ایران نیازمند اجرای اصلاحات ساختاری و نهادی است. این اصلاحات باید شامل کاهش وابستگی به نفت، بهبود فضای کسب‌وکار، مبارزه با فساد و اصلاح سیستم بانکی باشد. ایجاد نهادهای نظارتی قوی و تقویت شفافیت در فرآیندهای اقتصادی می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ارتقاء اعتماد عمومی کمک کند.

-  افزایش سرمایه‌گذاری در آموزش و تحقیق و توسعه

ایران باید سرمایه‌گذاری در آموزش و تحقیق و توسعه را افزایش دهد. این امر شامل تقویت زیرساخت‌های آموزشی، ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته و حمایت از پروژه‌های تحقیق و توسعه در صنایع مختلف است. همچنین تقویت ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنایع، توسعه پارک‌های علمی و فناوری و تشویق به نوآوری از طریق ایجاد صندوق‌های حمایتی و ارائه تسهیلات مالی می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند.

- بهبود زیرساخت‌ها

توسعه و بهبود زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال باید یکی از اولویت‌های مهم برای رشد اقتصادی باشد. دولت باید با جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و ایجاد شراکت‌های عمومی-خصوصی به بهبود شبکه‌های حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات بپردازد. بهبود کیفیت زیرساخت‌ها می‌تواند هزینه‌های تولید و معاملات را کاهش داده و به تسهیل تجارت کمک کند.

- تنوع‌بخشی به اقتصاد و توسعه صنایع غیرنفتی

برای کاهش وابستگی به نفت، ایران باید به توسعه صنایع غیرنفتی و افزایش تنوع اقتصادی توجه کند. این امر می‌تواند از طریق حمایت از صنایع صادرات‌محور، توسعه بخش‌های کشاورزی و خدماتی و تقویت بخش خصوصی محقق شود. همچنین توجه ویژه به توسعه بخش‌های نوظهوری مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات، گردشگری و انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به تنوع‌بخشی به اقتصاد و کاهش آسیب‌پذیری در برابر نوسانات قیمت نفت کمک کند.

- توسعه پایدار و حمایت از اقتصاد سبز

ایران باید به سمت توسعه پایدار و حمایت از اقتصاد سبز حرکت کند. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، بهینه‌سازی مصرف انرژی و اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی می‌تواند به رشد اقتصادی بلندمدت و کاهش وابستگی به منابع فسیلی کمک کند. همچنین اجرای سیاست‌های حمایتی از پروژه‌های سبز و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌تواند به ارتقاء کیفیت محیط زیست و افزایش اشتغال در بخش‌های مرتبط کمک کند.

- ایجاد محیط کسب‌وکار مناسب و نظام مالی کارآمد

ایران باید به ایجاد محیط کسب‌وکار مناسب و نظام مالی کارآمد توجه کند. بهبود نظام مالی، کاهش مالیات‌ها و فراهم آوردن تسهیلات مالی به شرکت‌ها و کارآفرینان می‌تواند به تقویت سرمایه‌گذاری و افزایش رشد اقتصادی کمک کند. همچنین اصلاحات در نظام بانکی و ایجاد نهادهای نظارتی قوی می‌تواند منجر به افزایش شفافیت و جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی شود.

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

کشورهای پیشرفته از طریق اتخاذ استراتژی‌های متنوع از جمله سرمایه‌گذاری در آموزش و تحقیق و توسعه، ارتقاء زیرساخت‌ها، تقویت رقابت‌پذیری، حمایت از کارآفرینی و نوآوری و توسعه پایدار توانسته‌اند به رشد اقتصادی پایدار دست یابند. ایران نیز با بهره‌گیری از این تجربیات و اجرای اصلاحات ساختاری و نهادی می‌تواند بهبود قابل‌توجهی در رشد اقتصادی خود ایجاد کند. بهبود زیرساخت‌ها، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، تنوع‌بخشی به اقتصاد و توسعه صنایع غیرنفتی و حرکت به سمت توسعه پایدار از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به افزایش رشد اقتصادی ایران کمک کند. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها تلاش می کند تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.