​نگاهی تحلیلی به نقش فناوری های نوین اطلاعات و ارتباطات دراقتصادایران وجهان

فناوری‌های نوین و صنعت اطلاعات و ارتباطات (ICT) مثل جریان خون در رگ‌های اقتصاد جهانی عمل می‌کند و به‌ عنوان یکی از محرک‌های اصلی رشد اقتصادی در جهان شناخته می‌شوند و زیر بنای دنیای امروز است. این حوزه شامل طیف وسیعی از فناوری‌ها، از جمله اینترنت، نرم‌افزارها، سخت‌افزارها و خدمات دیجیتال است که به تغییرات بنیادین در شیوه زندگی، کار و ارتباطات انسان‌ها منجر شده است. اینترنت یک ابزار قدرت است؛ قدرتی که می‌تواند رشد اقتصادی، کاهش فقر و دسترسی عادلانه به دانش را به ارمغان بیاورد. کشورهایی که به جای توسعه این فناوری‌ها، در برابر آن‌ها دیوار می‌کشند، تنها خود را از حرکت به سوی آینده محروم می‌کنند آن‌چه امروز فیلتر می‌شود، فردا فرصتی است که از دست رفته است. اینترنت نه‌تنها ابزار ارتباطی، بلکه بستری برای نوآوری، اشتغال‌زایی و اتصال به اقتصاد جهانی است. فهم این واقعیت که اینترنت یک فرصت اقتصادی است، نه تهدیدی فرهنگی، می‌تواند سرآغاز تغییرات بزرگی باشد. امروزه با گسترش روزافزون فناوری‌های نوین، شاهد تحولاتی شگرف در نحوه انجام امور روزمره و ساختارهای اقتصادی کشورها هستیم. این تحولات، هم فرصت‌ها و هم چالش‌های فراوانی برای کشورهای مختلف ایجاد کرده است.

در دهه‌های اخیر، نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی و اجتماعی در سطح جهانی برجسته شده است. این فناوری‌ها نه‌تنها زیرساخت‌های اساسی را در اقتصادهای پیشرفته و در حال توسعه تغییر داده‌اند، بلکه به شکل‌دهی به مدل‌های جدید کسب‌وکار، ایجاد بازارهای جهانی جدید و تسریع روند جهانی‌سازی کمک کرده‌اند. از اینترنت و فناوری‌های موبایل گرفته تا هوش مصنوعی و اینترنت اشیا (IOT)، این ابزارها به دولت‌ها، کسب‌وکارها و جوامع کمک کرده‌اند به شکلی بی‌سابقه به هم متصل شوند. اما با وجود این پیشرفت‌ها، بسیاری از کشورها هنوز با چالش‌های جدی در زمینه توسعه و بهره‌برداری از این فناوری‌ها روبه‌رو هستند. این چالش‌ها می‌توانند از محدودیت‌های زیرساختی و نابرابری‌های دیجیتال تا مسائل امنیت سایبری و تحریم‌های اقتصادی متغیر باشند. ایران نیز به‌عنوان کشوری که به دنبال بهره‌برداری از فرصت‌های ICT برای پیشرفت اقتصادی است، با این چالش‌ها مواجه است. نویسنده سلسله یادداشت های «چراغ اقتصاد» چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت ، وضعیت جهانی اقتصاد فناوری‌های نوین و ICT را بررسی خواهد کرد و سپس موقعیت ایران در این زمینه تحلیل می‌شود. همچنین عواملی که باعث شده ایران در این حوزه در چنین وضعیتی قرار بگیرد و فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو را موردبررسی قرار خواهیم داد.

جایگاه فناوری‌های نوین و آی‌تی در جهان

-  رشد سریع بازار فناوری اطلاعات

بازار فناوری اطلاعات در جهان به سرعت در حال رشد است و این رشد نه‌تنها در کشورهای توسعه‌یافته، بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز مشاهده می‌شود. براساس گزارش‌های معتبر از موسساتی مانند گارتنر و IDC، ارزش بازار جهانی فناوری اطلاعات در سال 2023 به حدود 4.8 تریلیون دلار رسید و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2025 به بیش از 5 تریلیون دلار افزایش یابد. این رشد عمدتا ناشی از تقاضای بالا برای خدمات ابری، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا (IoT) و امنیت سایبری است.

علاوه بر این، پیشرفت‌های فناوری در زمینه‌هایی مانند داده‌های بزرگ (Big Data)، یادگیری ماشینی و شبکه‌های نسل جدید (5G) نیز به رشد بازار فناوری اطلاعات کمک شایانی کرده است. افزایش تعداد دستگاه‌های متصل به اینترنت و استفاده گسترده از فناوری‌های دیجیتال در صنایع مختلف، به‌ویژه در زمینه‌های پزشکی، مالی و آموزشی، به توسعه این بازار دامن زده است.

براساس گزارش اتحادیه بین‌المللی ارتباطات (ITU)، در سال 2023، 66 درصد از جمعیت جهان به اینترنت دسترسی داشته‌اند و انتظار می‌رود این نرخ همچنان افزایش یابد.

- تأثیرات اقتصادی

فناوری‌های نوین به‌عنوان یک محرک کلیدی برای رشد اقتصادی شناخته می‌شوند. طبق گزارش‌های بانک جهانی و سایر نهادهای بین‌المللی، کشورهایی که سرمایه‌گذاری بالایی در ICT دارند، معمولا از نرخ رشد اقتصادی بالاتری برخوردارند. این فناوری‌ها علاوه بر افزایش بهره‌وری و کارآیی در کسب‌وکارها، به ایجاد مشاغل جدید، بهبود کیفیت زندگی و افزایش توانمندی‌های اقتصادی جوامع کمک می‌کنند.

به‌عنوان مثال، توسعه خدمات دیجیتال و تجارت الکترونیک باعث شده کسب‌وکارهای کوچک و متوسط نیز بتوانند به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند و از این طریق درآمدزایی بیشتری داشته باشند. همچنین فناوری‌های نوین می‌توانند به کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت ارائه خدمات منجر شوند که در نهایت به افزایش رضایت مشتریان و تقویت اقتصاد کشورها می‌انجامد.

- چالش‌های جهانی

با وجود رشد سریع و پویایی فناوری اطلاعات، این حوزه با چالش‌های قابل‌توجهی نیز روبه‌رو است. مسائل مربوط به حریم خصوصی و امنیت سایبری از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها هستند. با افزایش وابستگی جوامع به فناوری‌های دیجیتال، تهدیدهای سایبری نیز به شدت افزایش یافته که مقابله به آن نیازمند تدابیر امنیتی پیشرفته‌تر است.

علاوه بر این، عدم‌دسترسی به فناوری در برخی مناطق جهان، به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، باعث شده نابرابری‌های اقتصادی و دیجیتال در سطح جهانی تشدید شود. این مسئله به ویژه در دوران همه‌گیری کووید-19 آشکار شد، جایی که دسترسی نابرابر به فناوری‌های دیجیتال باعث شد بسیاری از افراد از خدمات آموزشی و بهداشتی محروم شوند.رقابت شدید بین شرکت‌های بزرگ فناوری و نگرانی‌ها از ایجاد انحصار در بازار، چالش‌های دیگری هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. انحصارطلبی در این بازار می‌تواند به کاهش نوآوری و افزایش هزینه‌ها برای مصرف‌کنندگان منجر شود.

براساس گزارش ITU، در سال 2023، فقط 46 درصد جمعیت آفریقا به اینترنت دسترسی داشته‌اند که این رقم بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است.

جایگاه ایران در اقتصاد فناوری‌های نوین و آی‌تی

-  تاریخچه فناوری اطلاعات در ایران

ایران با ورود به عصر دیجیتال از اوایل دهه 1990 میلادی، تلاش‌هایی برای توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات انجام داده است. در آن زمان با راه‌اندازی اینترنت و افزایش دسترسی به آن، زمینه‌های اولیه برای رشد حوزه ICTدر کشور فراهم شد. این تحولات با راه‌اندازی شبکه‌های مخابراتی و توسعه ارتباطات تلفنی آغاز شد و در دهه‌های بعد با گسترش اینترنت و فناوری‌های مرتبط، بهبود یافت.

توسعه دانشگاه‌های معتبر در حوزه علوم کامپیوتر و فناوری اطلاعات نیز نقش مهمی در تربیت نیروی کار متخصص در این حوزه ایفا کرده است. علاوه بر این، دولت‌های مختلف تلاش کرده‌اند با ایجاد سیاست‌های حمایتی و تدوین برنامه‌های توسعه‌ای، زمینه رشد فناوری‌های نوین را در کشور فراهم کنند.

- آمار و ارقام

طبق گزارش مرکز آمار ایران، سهم بخش ICT از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 2021 حدود 2.8 درصد بوده است. این رقم نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته، اما هنوز در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر پایین‌تر است. این امر نشان‌دهنده نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر و توجه جدی‌تر به این حوزه است.

براساس آمارهای دیگر، تعداد کاربران اینترنت در ایران نیز به‌طور پیوسته افزایش یافته و در حال حاضر بیش از 70 درصد جمعیت کشور به اینترنت دسترسی دارند. با این حال، کیفیت و سرعت اینترنت همچنان نیازمند بهبود است تا بتواند با استانداردهای جهانی رقابت کند.

در همین راستا، گزارش اتحادیه بین‌المللی ارتباطات (ITU) نشان می‌دهد که در سال 2023، بیش از 70 درصد جمعیت ایران به اینترنت دسترسی دارند. با این حال، کیفیت و سرعت اینترنت همچنان نیازمند بهبود است.

-  زیرساخت‌های ICT

ایران در زمینه زیرساخت‌های ICT دارای پتانسیل‌های قابل‌توجهی است. وجود شبکه‌های اینترنتی گسترده، مراکز داده (Data Centers) مجهز، و دانشگاه‌های معتبر در زمینه علوم کامپیوتر، نشان‌دهنده توجه دولت به توسعه این حوزه است. با این حال، برای بهره‌برداری بهینه از این زیرساخت‌ها و تطبیق با استانداردهای جهانی، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر و ارتقاء فناوری‌ها وجود دارد.

توسعه شبکه‌های ارتباطی نسل جدید (4G و 5G)، افزایش ظرفیت مراکز داده و بهبود امنیت سایبری از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به بهبود کیفیت خدمات ICT در کشور کمک کنند. همچنین افزایش تعاملات بین‌المللی و جذب فناوری‌های پیشرفته می‌تواند به ارتقاء زیرساخت‌های موجود کمک شایانی کند.

- چالش‌ها و موانع

با وجود رشد سریع و پویایی فناوری اطلاعات، این حوزه با چالش‌های قابل‌توجهی نیز روبه‌رو است. مسائل مربوط به حریم خصوصی و امنیت سایبری از جمله مهم‌ترین چالش‌ها هستند. با افزایش وابستگی جوامع به فناوری‌های دیجیتال، تهدیدهای سایبری نیز به‌شدت افزایش یافته و این مسئله نیازمند تدابیر امنیتی پیشرفته‌تر است.

علاوه بر این، عدم‌دسترسی به فناوری در برخی مناطق جهان، به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، باعث شده نابرابری‌های اقتصادی و دیجیتال در سطح جهانی تشدید شود. براساس گزارش ITU، در سال 2023، فقط 46 درصد جمعیت آفریقا به اینترنت دسترسی داشته‌اند که این رقم بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است.

باوجود تلاش‌های انجام شده، ایران همچنان با چالش‌های قابل‌توجهی در زمینه توسعه فناوری‌های نوین مواجه است:

تحریم‌ها: تحریم‌های بین‌المللی یکی از اصلی‌ترین موانع بر سر راه توسعه صنعت فناوری اطلاعات در ایران هستند. این تحریم‌ها باعث محدودیت در دسترسی به تکنولوژی‌های روز دنیا و مانع از جذب سرمایه‌گذاری خارجی شده‌اند. همچنین شرکت‌های ایرانی در تأمین قطعات و تجهیزات موردنیاز برای توسعه زیرساخت‌های فناوری با مشکلات زیادی مواجه هستند.

مدیریت ناکارآمد: عدم‌برنامه‌ریزی مناسب و مشکلات مدیریتی نیز یکی دیگر از چالش‌های مهم در این حوزه است. نبود یک سیاست‌گذاری منسجم و هماهنگ در سطح ملی باعث شده بهره‌وری در این بخش کاهش یابد و نتوان از تمام ظرفیت‌های موجود به‌خوبی استفاده کرد.

عدم‌حمایت مالی: عدم‌حمایت کافی از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های نوپا مانع از پیشرفت آنها شده است. بسیاری از این شرکت‌ها با مشکلات مالی مواجه هستند که مانع از ادامه فعالیت‌های نوآورانه آنها می‌شود. این مسئله به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا (IoT) که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت هستند، به چشم می‌خورد.

عوامل تاثیرگذار

- تحریم‌ها و مسائل سیاسی

تحریم‌های بین‌المللی که به‌ویژه در دهه‌های اخیر شدت یافته‌اند، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیرات منفی بر توسعه فناوری‌های نوین در ایران داشته‌اند. این تحریم‌ها باعث محدودیت‌های جدی در دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته، همکاری‌های علمی و تحقیقاتی بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی شده‌اند.

تحریم‌ها نه‌تنها مانع از ورود تجهیزات و فناوری‌های روز دنیا به کشور، بلکه باعث افزایش هزینه‌ها و کاهش کیفیت خدمات در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز شده‌اند. این مشکلات به‌ویژه در بخش‌هایی مانند تولید نرم‌افزار، توسعه زیرساخت‌های اینترنت و ارائه خدمات دیجیتال به‌وضوح قابل مشاهده است.

- زیرساخت‌های ناکافی

هرچند ایران دارای زیرساخت‌های اولیه در زمینه ICT است، اما بسیاری از این زیرساخت‌ها نیازمند به‌روزرسانی و توسعه هستند. در برخی مناطق، به‌ویژه مناطق روستایی و دورافتاده، زیرساخت‌های اینترنتی و ارتباطی هنوز به سطح مطلوبی نرسیده و این موضوع باعث ایجاد نابرابری در دسترسی به خدمات دیجیتال شده است.

از سوی دیگر، کمبود منابع مالی و عدم‌سرمایه‌گذاری کافی در این بخش، باعث شده کیفیت خدمات ICT در ایران به‌طور کلی پایین‌تر از استانداردهای جهانی باشد. این مسئله نه‌تنها باعث نارضایتی کاربران شده، بلکه مانع از توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال و استارت‌آپ‌های فناوری‌محور نیز شده است.

- عدم‌حمایت از استارت‌آپ‌ها

در حالی که استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های نوپا می‌توانند نقش مهمی در توسعه فناوری‌های نوین و ایجاد نوآوری در اقتصاد ایفا کنند، در ایران با چالش‌های جدی مواجه هستند. عدم‌حمایت مالی کافی، نبود مشاوره و راهنمایی‌های تخصصی و همچنین محدودیت‌های قانونی و بروکراتیک، از جمله مشکلاتی هستند که بسیاری از استارت‌آپ‌ها با آنها دست به گریبان هستند.

این مشکلات باعث شده بسیاری از استارت‌آپ‌های ایرانی نتوانند به‌طور کامل پتانسیل‌های خود را به کار گیرند و در نتیجه بسیاری از آنها در مراحل اولیه فعالیت خود شکست می‌خورند یا به‌دلیل نبود منابع کافی، از ادامه فعالیت منصرف می‌شوند.

-  نظام آموزشی

یکی از مهم‌ترین عواملی که بر توسعه فناوری‌های نوین تأثیرگذار است، نظام آموزشی کشور است. در حالی که ایران دارای دانشگاه‌های معتبر و برنامه‌های آموزشی در حوزه علوم کامپیوتر و فناوری اطلاعات است، اما هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی وجود دارد.

نظام آموزشی کشور نیازمند تغییرات اساسی برای تربیت نیروی کار متخصص و ماهر در حوزه فناوری اطلاعات است. عدم‌تطابق مهارت‌های فارغ‌التحصیلان با نیازهای بازار کار، یکی از چالش‌های اصلی در این زمینه است. برای رفع این مشکل، نیاز به برنامه‌های آموزشی به‌روز و مرتبط با نیازهای صنعتی و تجاری احساس می‌شود.

فرصت‌ها و چالش‌های آینده

- فرصت‌ها

ایران با وجود چالش‌های متعدد، فرصت‌های بالقوه‌ای برای توسعه فناوری‌های نوین دارد:

پتانسیل جوانان: جمعیت جوان و تحصیلکرده ایران می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرکه برای توسعه فناوری اطلاعات عمل کند. این نسل که با فناوری‌های دیجیتال آشنایی بیشتری دارد، می‌تواند نقش مهمی در پیشبرد نوآوری‌ها و توسعه صنعت ICT ایفا کند.

سرمایه‌گذاری در آموزش: سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش، به‌ویژه در حوزه‌های مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌تواند به تربیت نیروی کار متخصص و ماهر کمک کند. این امر نه‌تنها به توسعه صنعت فناوری اطلاعات کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به کاهش بیکاری و افزایش اشتغال‌زایی نیز منجر شود.

توسعه گردشگری دیجیتال: ایران با داشتن غنای فرهنگی و تاریخی، می‌تواند از فرصت‌های موجود در حوزه گردشگری دیجیتال بهره‌برداری کند. توسعه پلتفرم‌های دیجیتال برای معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران به جهانیان، می‌تواند به جذب گردشگران بیشتر و درآمدزایی از این طریق کمک کند.

- چالش‌ها

در مقابل، چالش‌های جدی نیز بر سر راه توسعه فناوری‌های نوین در ایران وجود دارد:

تداوم تحریم‌ها: ادامه تحریم‌های بین‌المللی می‌تواند مانع اصلی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فناوری اطلاعات باشد. این تحریم‌ها نه‌تنها دسترسی به فناوری‌های پیشرفته را محدود می‌کند، بلکه باعث افزایش هزینه‌ها و کاهش کیفیت خدمات نیز می‌شود.

رقابت با دیگر کشورها: کشورهای همسایه مانند ترکیه و امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت ICT، فضای رقابتی سنگینی برای ایران ایجاد کرده‌اند. این کشورها با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ارائه تسهیلات به شرکت‌های فناوری‌محور، توانسته‌اند موقعیت خود را در بازار جهانی بهبود بخشند و ایران را در رقابت با آنها دچار چالش کنند.

مدیریت منابع: مدیریت صحیح منابع طبیعی و انسانی برای حفظ و توسعه جاذبه‌های دیجیتال و همچنین ارتقاء کیفیت خدمات ICT ضروری است. بدون مدیریت مناسب، حتی بهترین زیرساخت‌ها و فناوری‌ها نیز نمی‌توانند نتایج مطلوبی به همراه داشته باشند.

 جمع‌بندی 

اقتصاد فناوری‌های نوین یکی از بخش‌های کلیدی در توسعه اقتصادی جهان است که می‌تواند فرصت‌های زیادی برای رشد اقتصادی و اشتغالزایی فراهم کند. ایران با داشتن جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، پتانسیل بالایی برای توسعه این صنعت دارد. با این حال، عواملی مانند تحریم‌ها، زیرساخت‌های ناکافی و عدم‌حمایت کافی از استارت‌آپ‌ها، مانع از تحقق اهداف این بخش شده‌اند. برای موفقیت در جذب بیشتر سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصاد فناوری اطلاعات، دولت و نهادهای مرتبط باید اقداماتی جدی برای بهبود زیرساخت‌ها، افزایش امنیت سایبری، تبلیغات مؤثر و ایجاد محیطی مناسب برای سرمایه‌گذاری انجام دهند. با توجه به اهمیت روزافزون اقتصاد فناوری اطلاعات در جهان، توجه به این حوزه می‌تواند نه‌تنها به رشد اقتصادی کشور کمک کند، بلکه تصویر مثبت‌تری از ایران در سطح بین‌المللی ایجاد کند.

همچنین بهره‌برداری از فرصت‌هایی مانند توسعه گردشگری دیجیتال و سرمایه‌گذاری در آموزش‌های مرتبط با ICT می‌تواند به ایران کمک کند در مسیر توسعه پایدار و رقابت‌پذیری جهانی گام بردارد. در نهایت، حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال و نوآوری‌های فناوری‌محور، نه‌تنها برای افزایش تولید ناخالص داخلی و ایجاد اشتغال، بلکه برای ارتقاء کیفیت زندگی و توانمندسازی اجتماعی نیز ضروری است. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده با ارایه سلسله مقالاتی اقتصادی، تحت عنوان «چراغ اقتصاد» می‌کوشد تا چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.