اقتصاد صنعت گردشگری؛ نگاهی مقایسه‌ای به ایران و جهان

صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از صنایع حیاتی و پویا در سطح جهان، تأثیرات گسترده‌ای بر رشد اقتصادی، اشتغالزایی و تبادل فرهنگی دارد. این صنعت با جذابیت‌های متنوع و قابلیت‌های چشمگیر خود، نقش برجسته‌ای در تقویت اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. با این حال ایران علی رغم برخورداری از منابع غنی فرهنگی، تاریخی و طبیعی، همچنان نتوانسته است جایگاه شایسته و درخوری در بازار جهانی گردشگری به دست آورد. مشکلاتی نظیر ضعف زیرساخت‌ها، محدودیت‌های بین‌المللی، سیاست‌گذاری‌های ناهماهنگ و نداشتن تبلیغات هدفمند، باعث شده‌اند تا این ظرفیت عظیم اقتصادی به‌طور کامل شکوفا نشود براساس آمارهای سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صنایع جهان در سال ۲۰۱۹، بیش از ۱.۵ میلیارد مسافر بین‌المللی را جذب کرده است.

این صنعت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به میلیون‌ها شغل وابسته است و سهم قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورهای مختلف را تشکیل می‌دهد. اما در مقایسه، ایران که از موقعیت جغرافیایی استراتژیک، میراث فرهنگی غنی، و طبیعت بکر و متنوع بهره‌مند است، سهم بسیار ناچیزی از این بازار را به خود اختصاص داده است. علاوه بر موانع داخلی نظیر کمبود امکانات اقامتی مدرن و حمل‌ونقل کارآمد، تصورات منفی جهانی و تحریم‌های اقتصادی نیز مانعی جدی در جذب گردشگران خارجی بوده است. در حالی که کشورهای همسایه ایران با بهره‌گیری از استراتژی‌های مدرن بازاریابی، توسعه زیرساخت‌های گردشگری و تسهیل قوانین ویزا توانسته‌اند درآمدهای قابل‌توجهی از این صنعت کسب کنند، ایران همچنان با مشکلات متعددی همچون پیچیدگی در صدور ویزا، عدم توجه کافی به بازاریابی دیجیتال و ضعف در معرفی جذابیت‌های گردشگری در سطح بین‌المللی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

این وضعیت در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته و حتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از گردشگری به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای رشد اقتصادی، ارتقای تصویر بین‌المللی و تعاملات فرهنگی استفاده می‌کنند. برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های بالقوه ایران در صنعت گردشگری، اقدامات فوری و هدفمند از جمله سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، بهبود تصویر بین‌المللی، استفاده از فناوری‌های نوین در بازاریابی، و تدوین سیاست‌های حمایتی یکپارچه ضروری است. در غیر این صورت، ایران همچنان در رقابت با بازار جهانی گردشگری از سایر کشورها عقب خواهد ماند و فرصت‌های بی‌شماری را از دست خواهد داد. نویسنده «چراغ اقتصاد» چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی وضعیت صنعت گردشگری در سطح جهانی و موقعیت ایران در این حوزه خواهد پرداخت. همچنین عواملی که موجب قرار گرفتن ایران در وضعیت کنونی در صنعت گردشگری شده‌ را تحلیل خواهد کرد و پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت فعلی ارائه خواهد داد.

 صنعت گردشگری در جهان

- رشد صنعت گردشگری

صنعت گردشگری در دهه‌های اخیر رشد سریع و چشمگیری داشته است. افزایش درآمدهای جهانی، پیشرفت‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات و تغییر در سبک زندگی مردم از جمله عواملی هستند که به این رشد شتابان کمک کرده‌اند. گزارش‌های UNWTO نشان می‌دهد درآمدهای جهانی از گردشگری در سال ۲۰۱۹ به بیش از ۱.۷ تریلیون دلار رسیده که معادل ۱۰.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی بوده است. این صنعت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی برای بسیاری از کشورها شناخته می‌شود.

عوامل متعددی به رشد صنعت گردشگری کمک کرده‌اند که عبارتند از:

 پیشرفت فناوری: توسعه فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، از جمله اینترنت و موبایل، دسترسی به مقاصد گردشگری را آسان‌تر و به تبلیغات و بازاریابی موثرتر کمک کرده است.

 جهانی شدن: جهانی شدن موجب افزایش تعاملات فرهنگی و اقتصادی میان کشورها و افزایش سفرهای بین‌المللی شده است.

 افزایش درآمد طبقات متوسط: افزایش درآمد طبقات متوسط در کشورهای در حال توسعه به افزایش سفرهای بین‌المللی و تقاضا برای تجربیات گردشگری منجر شده است.

با این حال، شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ تأثیرات منفی عمیقی بر این صنعت گذاشت که منجر به کاهش قابل توجه تعداد مسافران بین‌المللی و بحران‌های اقتصادی گسترده شد. طبق گزارش‌ها UNWTO، تعداد گردشگران بین‌المللی در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹ حدود ۷۴ درصد کاهش یافت. با این حال، روند بهبود و بازسازی این صنعت در حال انجام است و انتظار می‌رود گردشگری جهانی به‌تدریج به سطح پیش از بحران برگردد.

- تأثیرات اقتصادی

گردشگری به‌عنوان موتور محرکه اقتصاد با تأثیرات مثبت فراوانی همراه است:

 اشتغال‌زایی: گردشگری به ایجاد شغل‌های مستقیم و غیرمستقیم کمک می‌کند. طبق گزارش WTTC، در سال ۲۰۱۹، گردشگری و سفر به‌طور مستقیم ۳۱۹ میلیون شغل ایجاد کرده که معادل ۱۰ درصد از کل اشتغال جهانی است.

توسعه زیرساخت‌ها: درآمد حاصل از گردشگری به توسعه زیرساخت‌های مختلف از جمله هتل‌ها، رستوران‌ها و سیستم‌های حمل‌ونقل کمک می‌کند.

 حفظ فرهنگ‌ها و میراث‌ها: گردشگری می‌تواند به حفظ فرهنگ‌ها و میراث‌های محلی کمک کند. بسیاری از مقاصد گردشگری براساس تاریخ و فرهنگ محلی خود جذب گردشگر می‌کنند.

گردشگری همچنین می‌تواند به کاهش فقر و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی کمک کند. به‌عنوان مثال، صنعت گردشگری در کشورهای آفریقایی و آسیایی به‌عنوان یک ابزار مؤثر برای توسعه اقتصادی و کاهش فقر عمل کرده است. گزارش‌های OECD نشان می‌دهد توسعه گردشگری در کشورهای در حال توسعه به بهبود زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی و افزایش درآمدهای محلی کمک کرده است.

از سوی دیگر، گردشگری می‌تواند به تقویت روابط بین‌المللی و تبادل فرهنگی کمک کند. گردشگران باتجربه فرهنگ‌های گوناگون، تأثیرات مثبت اجتماعی و فرهنگی بر جوامع میزبان می‌گذارند و به ایجاد درک متقابل و همبستگی جهانی کمک می‌کنند. این تأثیرات فرهنگی و اجتماعی می‌تواند به تقویت صلح و همکاری بین‌المللی منجر شود.

-  چالش‌های صنعت گردشگری

با وجود رشد چشمگیر، صنعت گردشگری با چالش‌های متعددی نیز مواجه است:

بحران‌های اقتصادی: بحران‌های اقتصادی مانند رکود جهانی می‌تواند به کاهش تقاضا برای سفرهای بین‌المللی و کاهش درآمدهای گردشگری منجر شود.

تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی و افزایش شدت بلایای طبیعی می‌تواند به کاهش جذابیت مقاصد گردشگری و آسیب به زیرساخت‌ها منجر شود. گزارش‌های IPCC نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی به افزایش حوادث طبیعی مانند سیل و طوفان‌های شدید منجر شده که بر صنعت گردشگری تأثیر گذاشته است.

بیماری‌های واگیردار: شیوع بیماری‌های واگیردار مانند کووید-۱۹ می‌تواند به کاهش شدید تعداد مسافران و بحران‌های اقتصادی در صنعت گردشگری منجر شود. تأثیرات کووید-۱۹ بر صنعت گردشگری شامل کاهش سفرها، تعطیلی مرزها و مشکلات اقتصادی برای کسب‌وکارهای گردشگری بود.

جایگاه ایران در صنعت گردشگری

- جاذبه‌های گردشگری ایران

ایران با تاریخچه‌ای غنی و فرهنگ و جغرافیایی متنوع و منحصر به‌فرد یکی از مقاصد گردشگری جذاب در جهان محسوب می‌شود.

آثار باستانی: ایران دارای آثار باستانی بی‌نظیری مانند تخت جمشید، میدان نقش جهان و شهرهای تاریخی مانند یزد و اصفهان است که از جاذبه‌های گردشگری کشور به حساب می‌آیند. این آثار به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند و به جذب گردشگران بین‌المللی کمک می‌کنند.

تنوع طبیعی: تنوع جغرافیایی ایران شامل کوه‌ها، دشت‌ها، بیابان‌ها و سواحل نیز بر جذابیت این کشور افزوده است. مناطق طبیعی مانند کویر لوت، دشت‌های سرسبز گیلان، و سواحل جنوبی کشور از جاذبه‌های مهم گردشگری هستند.

فرهنگ و مهمان‌نوازی: فرهنگ غنی و مهمان‌نوازی ایرانیان نیز به‌عنوان عاملی جذاب برای گردشگران بین‌المللی مطرح است. جشنواره‌ها، مراسم‌های فرهنگی و هنرهای سنتی مانند قالی‌بافی، مینیاتور و معماری سنتی ایرانی می‌توانند به‌عنوان جذابیت‌های فرهنگی برای گردشگران موردتوجه قرار گیرند.

-  آمار گردشگری در ایران

براساس آمارهای سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و ایران، تعداد گردشگران خارجی که در سال ۲۰۱۹ وارد کشور شدند، حدود ۷ میلیون نفر بود. با این حال، سهم ایران از بازار جهانی گردشگری هنوز نسبتا پایین است و نیازمند تلاش‌های بیشتری برای افزایش جذب گردشگران است. به‌عنوان مثال، میزان گردشگران ورودی به ایران نسبت به کشورهای همسایه مانند ترکیه و امارات متحده عربی که هر کدام چندین برابر بیشتر از ایران گردشگر جذب می‌کنند، بسیار کمتر است.

برای بهبود این وضعیت، ایران باید روی استراتژی‌های جدیدی برای جذب گردشگران تمرکز کند و روی ارتقاء کیفیت خدمات و زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کند. همچنین توسعه بخش‌های جدید گردشگری مانند گردشگری سلامت و گردشگری ورزشی می‌تواند به جذب گردشگران بیشتر کمک کند.

-  سهم اقتصادی صنعت گردشگری در ایران

صنعت گردشگری در ایران به‌عنوان یکی از منابع درآمدی مهم شناخته می‌شود. این صنعت می‌تواند به کاهش وابستگی کشور به درآمدهای نفتی کمک کند و فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کند. براساس گزارش‌ها، سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی ایران حدود ۶ درصد است که این رقم در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر پایین‌تر است. برای افزایش این سهم، ایران باید به‌دنبال تقویت زیرساخت‌های گردشگری و بهبود محیط کسب‌وکار برای سرمایه‌گذاران خارجی باشد.

علاوه بر این، توسعه گردشگری داخلی نیز می‌تواند به افزایش سهم اقتصادی گردشگری کمک کند. با توجه به پتانسیل‌های داخلی کشور، ایران می‌تواند با ایجاد انگیزه‌های لازم برای سفرهای داخلی و ترویج گردشگری داخلی، به رشد اقتصادی این بخش کمک کند.

عوامل مؤثر بر وضعیت کنونی صنعت گردشگری در ایران

-  تحریم‌ها و مسائل سیاسی

یکی از عوامل اصلی که باعث کاهش جذب گردشگران خارجی به ایران شده، تحریم‌ها و مسائل سیاسی است. این موضوع باعث ایجاد تصویر منفی از ایران در رسانه‌های بین‌المللی شده و بسیاری از گردشگران را از سفر به این کشور منصرف کرده است. برای حل این مشکل، ایران نیازمند بهبود روابط بین‌المللی و تلاش برای تغییر تصویر منفی موجود در رسانه‌هاست. همچنین تقویت دیپلماسی فرهنگی و برقراری ارتباطات مؤثر با سایر کشورها می‌تواند به جذب بیشتر گردشگران کمک کند.

-  زیرساخت‌های ناکافی

زیرساخت‌های ناکافی در بخش‌هایی مانند هتل‌ها، سیستم حمل‌ونقل عمومی و خدمات رفاهی نیز بر صنعت گردشگری تأثیر منفی گذاشته‌اند. برای جذب بیشتر گردشگران، نیاز به سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها احساس می‌شود. بهبود کیفیت خدمات و افزایش تعداد و تنوع اقامتگاه‌های گردشگری، توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی و بهبود شرایط بهداشتی می‌تواند به افزایش رضایت گردشگران و جذب آنها به ایران کمک کند.

-  تبلیغات ضعیف

کمبود تبلیغات مؤثر در سطح بین‌المللی نیز یکی دیگر از عواملی است که باعث کاهش جذب گردشگران شده است. بسیاری از کشورها با استفاده از کمپین‌های تبلیغاتی قوی توانسته‌اند جاذبه‌های خود را معرفی کنند، اما ایران هنوز نتوانسته به این هدف دست یابد. برای بهبود این وضعیت، ایران باید به توسعه استراتژی‌های تبلیغاتی مؤثر در سطح بین‌المللی بپردازد و از فرصت‌های رسانه‌ای و دیجیتال بهره‌برداری کند. همچنین همکاری با آژانس‌های مسافرتی و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند به تبلیغات مؤثر کمک نماید.

-  امنیت و ثبات اجتماعی

امنیت و ثبات اجتماعی یکی از عوامل کلیدی در جذب گردشگران است. هرچند ایران به‌عنوان یک کشور امن برای سفر شناخته می‌شود، اما برخی از نگرانی‌ها درباره وضعیت امنیتی ممکن است بر تصمیم‌گیری گردشگران تأثیر بگذارد. برای ارتقاء امنیت و بهبود وضعیت اجتماعی، ایران باید به تقویت زیرساخت‌های امنیتی و ایجاد محیطی امن و پایدار برای گردشگران تمرکز کند. همچنین، ارائه اطلاعات دقیق و به‌روز درباره وضعیت امنیتی کشور به گردشگران می‌تواند به افزایش اعتماد آنها کمک کند.

فرصت‌ها و چالش‌های آینده

-   فرصت‌ها

ایران دارای پتانسیل‌های زیادی برای توسعه گردشگری است:

پتانسیل فرهنگی: ایران با تاریخچه‌ای غنی و فرهنگ متنوع می‌تواند مقصد جذابی برای گردشگران فرهنگی باشد. ارتقاء و معرفی جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی می‌تواند به جذب گردشگران فرهنگی کمک کند.

توسعه اکوتوریسم: با توجه به تنوع طبیعی ایران، توسعه اکوتوریسم می‌تواند فرصتی مناسب برای جذب گردشگران باشد. محافظت از منابع طبیعی و ایجاد مسیرهای گردشگری پایدار می‌تواند به حفظ محیط زیست و جذب گردشگران علاقه‌مند به طبیعت کمک کند.

سرمایه‌گذاری خارجی: جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش گردشگری می‌تواند به توسعه زیرساخت‌ها و خدمات کمک کند. ایجاد مشوق‌های مالی برای سرمایه‌گذاران و تسهیل فرآیندهای سرمایه‌گذاری می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاران خارجی کمک کند.

-   چالش‌ها

با وجود فرصت‌های زیاد، ایران با چالش‌های مختلفی نیز مواجه است:

تداوم تحریم‌ها: ادامه تحریم‌ها می‌تواند مانع اصلی برای جذب سرمایه‌گذاری و گردشگران باشد. ایران باید تلاش کند از طریق دیپلماسی و مذاکرات بین‌المللی، به کاهش تحریم‌ها و بهبود روابط با سایر کشورها بپردازد.

رقابت با دیگر مقاصد: کشورهای همسایه مانند ترکیه و امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت گردشگری، رقابت سنگینی را برای ایران ایجاد کرده‌اند. برای مقابله با این رقابت، ایران باید به ارتقاء کیفیت خدمات و بهبود استراتژی‌های بازاریابی خود توجه ویژه‌ای داشته باشد.

مدیریت منابع: نیاز به مدیریت صحیح منابع طبیعی و فرهنگی برای حفظ جاذبه‌های گردشگری وجود دارد. ایجاد برنامه‌های حفاظتی و توسعه پایدار در مدیریت منابع می‌تواند به حفظ جاذبه‌های گردشگری و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی کمک کند.

 جمع‌بندی

صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع جهان با تأثیرات اقتصادی و اجتماعی گسترده، نقش کلیدی در توسعه اقتصادی کشورهای مختلف ایفا می‌کند. ایران با دارا بودن جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی منحصر به فرد، پتانسیل بالایی برای جذب گردشگران و توسعه صنعت گردشگری دارد. با این حال، چالش‌های مختلفی از جمله تحریم‌ها، زیرساخت‌های ناکافی، تبلیغات ضعیف، و مسائل امنیتی به‌عنوان موانع اصلی در برابر رشد صنعت گردشگری ایران شناخته می‌شود. برای بهبود وضعیت صنعت گردشگری در ایران، ضروری است که به‌طور جدی به بهبود زیرساخت‌ها، ارتقاء کیفیت خدمات و توسعه استراتژی‌های بازاریابی پرداخته شود. همچنین نیازمند همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای تقویت صنعت گردشگری و افزایش جذب گردشگران خارجی هستیم.

با توجه به فرصت‌های موجود و چالش‌های پیش‌رو، اتخاذ سیاست‌های صحیح و برنامه‌ریزی جامع می‌تواند به بهبود وضعیت فعلی صنعت گردشگری در ایران کمک کند و نقش برجسته‌ای در توسعه اقتصادی کشور ایفا کند. برای موفقیت در جذب بیشتر گردشگران خارجی، دولت و نهادهای مرتبط باید اقداماتی جدی برای بهبود زیرساخت‌ها، افزایش امنیت، تبلیغات مؤثر و ایجاد محیطی مناسب برای سرمایه‌گذاری انجام دهند. همچنین تمرکز بر فرصت‌های ویژه مانند اکوتوریسم و گردشگری فرهنگی می‌تواند به ارتقاء صنعت گردشگری ایران کمک کند. با توجه به اهمیت روزافزون صنعت گردشگری  در اقتصاد جهانی، توجه به این حوزه می‌تواند نه‌تنها به رشد اقتصادی کشور کمک کند، بلکه تصویر مثبت‌تری از ایران در سطح بین‌المللی ایجاد نماید. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده با ارایه سلسله مقالاتی اقتصادی، تحت عنوان «چراغ اقتصاد» می‌کوشد تا چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.