از سلسله یادداشت های چراغ اقتصاد؛ چراغ سی و ششم
نگاهی به اقتصاد صنعت دامپروری در ایران و جهان
پدرام باقرنژاد؛ روزنامه نگاروکارشناس ارشد مدیریت
دامپروری به‌عنوان یکی از ارکان اساسی کشاورزی، نقشی کلیدی در تأمین غذای بشر، ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی ایفا می‌کند. با توجه به افزایش جمعیت جهان و نیاز به منابع پروتئینی، اهمیت این بخش در اقتصاد جهانی روزبه‌روز بیشتر می‌شود. این صنعت نه تنها تأمین‌کننده مستقیم مواد غذایی همچون گوشت، شیر و تخم‌مرغ است، بلکه با زنجیره‌های ارزش افزوده‌ای نظیر صنایع لبنی، پوشاک و تولید کودهای ارگانیک نیز ارتباطی تنگاتنگ دارد. در ایران، با وجود برخورداری از ظرفیت‌های عظیم طبیعی و اقلیمی برای دامپروری، این بخش با چالش‌هایی چون کمبود منابع آبی، ناکارآمدی در مدیریت زنجیره تأمین، نوسانات شدید قیمتی و وابستگی به واردات نهاده‌های دامی مواجه است. همچنین، فرسودگی زیرساخت‌ها و بهره‌گیری محدود از فناوری‌های نوین، بهره‌وری این صنعت را تحت تأثیر قرار داده است. در سطح جهانی، دامپروری علاوه بر تأمین نیازهای غذایی، به یکی از مهم‌ترین بخش‌های تأثیرگذار بر امنیت غذایی و تجارت بین‌المللی تبدیل شده است. کشورهای پیشرو با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، از جمله هوش مصنوعی در مدیریت مزارع، ژنتیک دامی برای بهبود نژادها، و روش‌های نوین تغذیه، توانسته‌اند تولید را بهینه کرده و آسیب‌های زیست‌محیطی را کاهش دهند. این در حالی است که تقاضای رو به رشد برای محصولات ارگانیک و نگرانی‌های جهانی در مورد تغییرات اقلیمی، به بازتعریف رویکردهای دامپروری در بسیاری از کشورها منجر شده است. ایران نیز، با توجه به پتانسیل‌های جغرافیایی، منابع انسانی متخصص و تنوع اقلیمی، می‌تواند با به‌کارگیری سیاست‌های علمی و استفاده از تجارب موفق جهانی، سهم خود را در بازارهای بین‌المللی افزایش دهد. توسعه صادرات محصولات دامی، بهبود زیرساخت‌های تولید و حمل‌ونقل، و سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های مرتبط با تغذیه و سلامت دام، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند صنعت دامپروری ایران را به سطح رقابت‌پذیری جهانی نزدیک‌تر کنند. از سوی دیگر، تغییر رویکردهای سنتی به مدل‌های پایدار و مبتنی بر فناوری، نظیر دامپروری هوشمند و کشاورزی تلفیقی، به ایران این امکان را خواهد داد که علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، نقش موثرتری در حفظ امنیت غذایی منطقه ایفا کند. نویسنده «چراغ اقتصاد» چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی وضعیت اقتصاد دامپروری در سطح جهانی، جایگاه ایران در این حوزه و عواملی که باعث شکل‌گیری وضعیت کنونی ایران شده، می‌پردازد.
وضعیت جهانی اقتصاد دامپروری
- اهمیت دامپروری در اقتصاد جهانی
دامپروری به‌عنوان یکی از صنایع پایه، تأثیر مستقیم بر تولید غذا، تأمین پروتئین و ایجاد اشتغال دارد. براساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، دامپروری حدود 40 درصد از ارزش کل تولیدات کشاورزی را تشکیل می‌دهد و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم میلیون‌ها شغل ایجاد می‌کند. این صنعت همچنین به‌عنوان یک منبع مهم درآمد برای بسیاری از کشورها شناخته می‌شود. به‌علاوه، دامپروری از طریق تولید مواد اولیه برای صنایع مختلف مانند پوشاک و داروسازی نیز اهمیت دارد.
- محصولات کلیدی
محصولات اصلی حاصل از دامپروری شامل:
گوشت: گوشت قرمز (گوسفند، گاو) و گوشت سفید (مرغ، بوقلمون) به‌عنوان منابع اصلی پروتئین در رژیم غذایی جهانی به شمار می‌روند.
لبنیات: شیر، پنیر، ماست و کره از محصولات لبنی هستند که نقش مهمی در تأمین کلسیم و سایر مواد مغذی دارند.
پشم و پوست: پشم برای تولید پوشاک و پوست برای تولید محصولات چرمی استفاده می‌شود.
تولید گوشت
تولید گوشت در سطح جهانی به‌طور مداوم در حال افزایش است. کشورهای ایالات‌متحده، برزیل و چین به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گوشت قرمز در جهان شناخته می‌شوند. در عین حال، تولید گوشت مرغ نیز به‌شدت در حال رشد است و کشورهای چین و ایالات‌متحده در این زمینه پیشرو هستند. تکنیک‌های مدرن پرورش و تغذیه، بهبود نژادها و تکنولوژی‌های پیشرفته، به افزایش تولید و بهبود کیفیت گوشت کمک کرده‌اند.
تولید لبنیات
محصولات لبنی سهم عمده‌ای از بازار جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای هند، ایالات‌متحده و چین بزرگ‌ترین تولیدکنندگان شیر هستند. روندهای جهانی در تولید لبنیات به سمت افزایش بهره‌وری و استفاده از تکنیک‌های مدرن در پرورش دام‌های شیرده پیش می‌رود. با وجود چالش‌هایی مانند بیماری‌های دام و تغییرات اقلیمی، فناوری‌های جدید و مدیریت پیشرفته به حفظ و بهبود کیفیت محصولات لبنی کمک کرده است.
-چالش‌ها و فرصت‌ها
چالش‌ها:
تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی تأثیرات منفی بر تولید علوفه و سلامتی دام‌ها دارد. افزایش دما، تغییر الگوهای بارش و وقوع حوادث جوی شدید می‌تواند به کاهش تولید علوفه و افزایش بیماری‌های دامی منجر شود.
بیماری‌های دام: شیوع بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزای مرغی و جنون گاوی تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر تولید و تجارت محصولات دامی دارد. این بیماری‌ها نه‌تنها سلامت دام‌ها را تهدید می‌کند، بلکه به کاهش تولید و افزایش هزینه‌های بهداشت و درمان منجر می‌شود.
منابع محدود: کاهش زمین‌های قابل کشت برای تولید علوفه به‌دلیل تغییرات اقلیمی و توسعه شهری، فشار مضاعفی بر تولید محصولات دامی وارد کرده است.
فرصت‌ها:
فناوری‌های نوین: استفاده از ژنتیک پیشرفته، تکنولوژی‌های آبیاری هوشمند و فناوری‌های دیجیتال به بهبود نژادها، افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت منابع کمک می‌کند.
بازارهای جدید: افزایش تقاضا برای محصولات ارگانیک و پایدار به‌دلیل نگرانی‌های محیط زیستی و سلامتی، فرصت‌های جدیدی را برای تولیدکنندگان ایجاد کرده است.
تجارت بین‌المللی: گسترش بازارهای صادراتی برای محصولات دامی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه و نوظهور، می‌تواند به رشد اقتصادی و بهبود وضعیت مالی تولیدکنندگان کمک کند.
جایگاه ایران در اقتصاد دامپروری
- آمار و ارقام
ایران با جمعیتی افزون بر ۸۵ میلیون نفر، یکی از کشورهای بزرگ تولیدکننده محصولات دامی در خاورمیانه است. سهم دامپروری از تولید ناخالص داخلی کشور حدود ۵ درصد است و این بخش به‌طور مستقیم حدود 20 درصد از نیروی کار را مشغول کرده است. دامپروری در ایران به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین غذا و اشتغال، نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند.
- محصولات کلیدی
ایران در تولید چندین محصول دامی شناخته شده است:
گوشت قرمز: ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گوشت قرمز در خاورمیانه، در تولید گوشت گوسفند و گاو دارای جایگاه مهمی است. تولید گوشت قرمز در ایران به‌دلیل تقاضای داخلی بالا و قابلیت‌های تولید، نقش کلیدی در تأمین پروتئین غذایی دارد.
گوشت مرغ: تولید گوشت مرغ در ایران به‌سرعت در حال افزایش است و این کشور به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ در خاورمیانه شناخته می‌شود. تقاضای داخلی بالا و حمایت‌های دولتی در این زمینه به رشد این صنعت کمک کرده است.
لبنیات: ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان لبنیات در منطقه است و محصولات لبنی این کشور به دلیل کیفیت بالا و قیمت مناسب، در بازارهای داخلی و خارجی محبوب هستند.
پشم: تولید پشم نیز به‌عنوان یک منبع درآمد مهم برای برخی مناطق کشور محسوب می‌شود و در صنایع پوشاک و منسوجات کاربرد دارد.
آمار تولید: براساس آمارها، ایران در سال‌های اخیر توانسته تولید گوشت قرمز را به بیش از ۹۰۰ هزار تن برساند و در زمینه تولید گوشت مرغ نیز به حدود ۲ میلیون تن دست یابد. همچنین تولید شیر خام در ایران به بیش از ۱۱ میلیون تن رسیده است. این آمار نشان‌دهنده توانمندی ایران در تولید محصولات دامی و اهمیت این بخش در تأمین نیازهای غذایی کشور است.
- چالش‌ها و موانع
ایران با چالش‌های متعددی در زمینه دامپروری مواجه است که شامل:
کمبود علوفه: به‌دلیل تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آب، تأمین علوفه برای دام‌ها به مشکل تبدیل شده است. این مسئله به افزایش هزینه‌های تولید و کاهش بهره‌وری منجر شده است.
بیماری‌های دامی: شیوع بیماری‌هایی مانند تب برفکی و آنفلوآنزای مرغی می‌تواند تأثیر منفی بر تولید و سلامت دام‌ها داشته باشد. این بیماری‌ها نیازمند توجه ویژه به بهداشت و مدیریت مناسب هستند.
تحریم‌ها: محدودیت‌های بین‌المللی بر صادرات و واردات فناوری‌های نوین تأثیر زیادی بر بهره‌وری بخش دامپروری گذاشته‌اند و باعث کاهش توانایی کشور در بهبود تکنولوژی‌های دامپروری شده‌اند.
تأثیر تحریم‌ها: تحریم‌های اقتصادی به‌ویژه بر واردات تجهیزات مدرن دامپروری تأثیر گذاشته و باعث کاهش بهره‌وری در این بخش شده‌اند. محدودیت‌ها بر تأمین تجهیزات پیشرفته و تکنولوژی‌های نوین موجب کاهش کیفیت و کمیت تولید محصولات دامی شده است.
عوامل مؤثر بر وضعیت کنونی ایران در حوزه دامپروری
- منابع طبیعی
ایران دارای تنوع اقلیمی و جغرافیایی بالایی است که امکان پرورش انواع دام‌ها را فراهم می‌کند. با این حال، مدیریت نادرست منابع آب‌وخاک موجب کاهش کیفیت این منابع شده است. کاهش منابع آب و تخریب خاک‌ها تأثیر منفی بر تولید علوفه و تغذیه دام‌ها دارد.
- سیاست‌های دولتی
سیاست‌های حمایتی دولت در برخی موارد به نفع دامداران نبوده و باعث ایجاد وابستگی به واردات محصولات دامی شده است. همچنین عدم‌توجه کافی به فناوری‌های نوین و روش‌های پیشرفته دامپروری موجب کندی روند توسعه دامپروری شده است. اصلاح سیاست‌ها و تمرکز بر حمایت از تولید داخلی می‌تواند به بهبود وضعیت دامپروری کمک کند.
- آموزش و تحقیق
کمبود آموزش مناسب برای دامداران و عدم‌دسترسی به اطلاعات جدید باعث کاهش بهره‌وری شده است. همچنین سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه موجب عدم‌نوآوری در این بخش شده است. نیاز به برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی برای ارتقاء دانش و مهارت‌های دامداران و بهبود فرآیندهای دامپروری وجود دارد.
- برنامه‌های آموزشی
برخی از نهادهای دولتی و خصوصی اقداماتی برای آموزش دامداران انجام داده‌اند، اما نیاز به گسترش این برنامه‌ها وجود دارد تا دامداران بتوانند با روش‌های نوین و تکنولوژی‌های پیشرفته آشنا شوند. ایجاد دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های عملی می‌تواند به افزایش توانمندی‌های دامداران کمک کند.
- بازارهای داخلی و خارجی
بازارهای داخلی با مشکلاتی نظیر قیمت‌گذاری ناعادلانه مواجه هستند که باعث کاهش انگیزه دامداران برای تولید می‌شود. همچنین عدم‌دسترسی به بازارهای بین‌المللی به‌دلیل تحریم‌ها موجب کاهش صادرات محصولات دامی شده است. ایجاد بازارهای منصفانه و توسعه روابط تجاری با کشورهای دیگر می‌تواند به بهبود وضعیت تولید و صادرات کمک کند.
آینده اقتصاد دامپروری در ایران
- نیاز به تحول
برای بهبود وضعیت دامپروری در ایران نیاز به تحولی اساسی وجود دارد:
مدیریت منابع آب: استفاده بهینه از منابع آب با روش‌های نوین آبیاری و بهینه‌سازی مصرف آب در دامپروری می‌تواند به بهبود وضعیت تأمین علوفه و کاهش هزینه‌های تولید کمک کند.
فناوری‌های نوین: بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال و بیوتکنولوژی برای افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت منابع ضروری است. استفاده از سیستم‌های مدیریت هوشمند و تکنولوژی‌های پیشرفته می‌تواند به بهبود فرآیندهای تولید و افزایش کیفیت محصولات دامی کمک کند.
آموزش و توانمندسازی: آموزش دامداران درباره روش‌های نوین و مدیریت پایدار می‌تواند به ارتقاء بهره‌وری و بهبود کیفیت محصولات کمک کند. گسترش برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی برای ارتقاء سطح دانش و مهارت‌های دامداران ضروری است.
- توسعه صادرات
توسعه صادرات محصولات دامی با تمرکز بر کیفیت و بسته‌بندی مناسب می‌تواند به افزایش درآمد ملی کمک کند. همچنین ایجاد توافقات تجاری با کشورهای دیگر و توجه به نیازهای بازارهای بین‌المللی می‌تواند بازارهای جدیدی را برای محصولات ایرانی فراهم کند. تمرکز بر بهبود کیفیت محصولات و بسته‌بندی‌های حرفه‌ای می‌تواند به جذب مشتریان بین‌المللی کمک کند.
بازارهای هدف: کشورهایی مانند عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس می‌توانند بازارهای مناسبی برای صادرات محصولات دامی ایران باشند. بررسی نیازهای این بازارها و تطبیق محصولات با استانداردهای موردنظر می‌تواند به افزایش صادرات و رشد اقتصادی کمک کند.
- پایداری محیط زیستی
توجه به روش‌های پایدار دامپروری، نه‌تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه می‌تواند بازارهای جدیدی برای محصولات ارگانیک ایجاد کند. استفاده از روش‌های کشاورزی و دامپروری پایدار، حفاظت از منابع طبیعی و کاهش تأثیرات زیست‌محیطی می‌تواند به توسعه پایدار در بخش دامپروری کمک کند.
جمع‌بندی
صنعت دامپروری یکی از ستون‌های اصلی توسعه اقتصادی در جهان امروز است که نقشی حیاتی در تأمین امنیت غذایی، ایجاد اشتغال پایدار، و ارتقای درآمدهای ملی ایفا می‌کند. ایران با برخورداری از منابع طبیعی غنی، تنوع اقلیمی، و ظرفیت‌های فراوان در تولید محصولات دامی، توان بالقوه‌ای برای تبدیل شدن به یکی از بازیگران اصلی در این حوزه را دارد. با این وجود، چالش‌هایی همچون کمبود منابع علوفه و آب، آثار گسترده تحریم‌ها، ضعف در زیرساخت‌ها، و ناکارآمدی مدیریتی، بهره‌وری این صنعت را محدود کرده و مانع تحقق اهداف توسعه‌ای در آن شده است. برای حرکت به سوی یک چشم‌انداز پایدار و رقابت‌پذیر در صنعت دامپروری، ایران نیازمند یک استراتژی جامع و چندوجهی است. این استراتژی باید شامل توسعه فناوری‌های نوین مانند دامپروری هوشمند، بهبود نژادهای دامی با استفاده از دانش ژنتیک، افزایش کارایی زنجیره تأمین و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تولید، توزیع و صادرات باشد. همچنین، آموزش تخصصی دامداران، ارائه تسهیلات مالی و اعتباری، و ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در این بخش، از جمله اقدامات ضروری برای بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های داخلی است. در عرصه بین‌المللی، توجه به تقاضای بازارهای جهانی، بهبود کیفیت محصولات دامی، و تطابق با استانداردهای صادراتی می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های تولید و تجارت محصولات دامی تبدیل کند. تعامل با نهادهای جهانی و کشورهای پیشرو، انتقال فناوری‌های مدرن، و سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی نیز از ابزارهای کلیدی برای پیشبرد این اهداف هستند. علاوه بر این، تغییر رویکرد سنتی به یک مدل پایدار و زیست‌محیطی، که در آن کاهش فشار بر منابع طبیعی و افزایش بهره‌وری اقتصادی در اولویت باشد، می‌تواند زمینه‌ساز تحولات عمیق و ماندگار در این صنعت شود. در نهایت، با تدوین و اجرای سیاست‌های دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند، و همکاری بین‌بخشی، ایران می‌تواند جایگاه خود را در اقتصاد دامپروری منطقه و جهان تقویت کرده و این صنعت را به یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی، امنیت غذایی و توسعه پایدار کشور تبدیل کند. این مسیر نه‌تنها چالش‌های فعلی را کاهش خواهد داد، بلکه چشم‌اندازی روشن برای مشارکت فعال ایران در اقتصاد جهانی ارائه خواهد کرد. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده سلسله مقالات «چراغ اقتصاد» می‌کوشد تا چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.
نظر شما