زمزمه های جهانی برای حذف دلار

محدودیت در دسترسی به شبکه سوئیفت و تبادلات مالی به دلار، بسیاری از کشورها را نگران کرده و نرخ برابری که ارز ملی آنها با دلار به عنوان یک ارز جهان شمول بسیاری از کشورها را نگران کرده است، به خصوص اینکه تجربه تحریم های آمریکا علیه برخی کشورها از جمله ایران یا روسیه نشان داده که ضربه ای که اقتصاد این کشورها از تبادلات دلاری خود با دنیا می بینند، بسیار بالا بوده و این امر، مشکلات زیادی را برای آنها ایجاد کرده است؛ بنابراین کشورها یکی پس از دیگری به فکر حذف دلار از تبادلات پولی خود با شرکا هستند.

حالا حتی اتحادیه اقتصادی کشورهای جنوب شرق آسیا موسوم به آ.س.آن نیز اعلام کرده که در حال بررسی حذف دلار، یورو، ین، و پوند انگلیس از مبادلات تجاری بین کشورهای عضو خود و استفاده از ارزهای ملی است و به نوعی یک نهضت برای حذف دلار و ارز رایج کشورهای اروپایی در حال شکل­گیری است؛ به همین دلیل است که در نشست آتی این گروه قرار است موضوع حذف دلار مدنظر قرار گیرد؛ هر چند مدتی است که موضوع توسعه استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری بین کشورهای این گروه به جریان افتاده و آنگونه که در اخبار رسانه ها مطرح می شود، قرار است یک سامانه پرداخت بین مرزی دیجیتال بین کشورهای عضو ایجاد شود تا بتوان استفاده از ارزهای ملی را در مبادلات تجاری توسعه داد.

سبقه این موضوع البته به نوامبر ۲۰۲۲ برمی گردد، آنجا که توافقی بین اندونزی، مالزی، سنگاپور و فیلیپین در تایلند امضا شد و بر مبنای آن، قرار بر این شد که از ارزهای رایج برای تبادلات ملی بهره گرفته شود. البته جوکو ویدودو، رئیس جمهور اندونزی، از کشورهای منطقه جنوب شرقی آسیا خواسته تا استفاده از سامانه‌های پرداخت ویزاکارت و مسترکارت را کنار گذاشته و به استفاده از کارت‌های اعتباری صادر شده توسط بانک‌های مرکزی کشورهای عضو این این اتحادیه روی بیاورند.

در این میان، با اوج گیری مناقشات روسیه و اوکراین و فشار برخی کشورها برای محدودسازی تبادلات تجاری با این کشور به دلیل تحت فشار بودن از سوی آمریکا و اروپا، روسیه اولین حرکت جدی را برای کنار گذاشتن دلار از تبادلات تجاری و فروش کالاهای خود انجام داد، به نحوی که روسیه از بسیاری از خریداران غلات و گاز خود خواست که مبالغ پرداختی خود را به روبل انجام دهند و ردپایی از دلار در تبادلات تجاری با این کشور به جای نگذارند.

همین امر البته بسیاری از کشورهای اروپایی خریدار غلات و گاز روسیه را تحت فشار قرار داد و البته توانست ارزش پول ملی این کشور را در مقابل دلار محافظت نماید؛ حلقه مفقوده ای که البته ایران در تحریم های آمریکا علیه اقتصاد خود نتوانست به خوبی آن را پیاده سازی نماید و بنابراین ارزش پول ملی به مرور آنقدر کاهش یافت که در تاریخ ایران بی سابقه بوده است.

در واقع، نرخ برابری دلار و ریال آسیب جدی به بخش عظیمی از اقتصاد ایران وارد کرد و هزینه های سنگینی را به دوش مردم و تصمیم گیران گذاشت، موضوعی که روسیه توانست در ابتدای تحریم آن را به بهترین شکل مدیریت کند.

حالا اما موضوعی که شاید سالهای سال است که در اقتصاد ایران از آن صحبت می شود و هنوز هم عملیاتی نشده، دلارزدایی است که اقتصاد دلاریزه شده ایران را می خواهد از این وضعیت وابستگی به این ارز جهان شمول نجات دهد. در واقع، کشورها بنا به دلایل مختلف، اقدام به حذف دلار به عنوان ارز اصلی از اقتصاد خود می کنند و تصورشان بر این است که با کمرنگ شدن نقش دلار در یک اقتصاد می‌توانند اوضاع را به نحو بهتری مدیریت نمایند و از کاهش ناگهانی ارزش پول ملی خود بخواهند، هر چند که این موضوع نیازمند شناسایی دقیق کارکرد دلار در اقتصاد و بر اساس آن اتخاذ راه حل های مناسب برای یافتن جایگزین است؛ چراکه عمدتا دلار در کشورها سه کارکرد اصلی واسطه مبادله، ذخیره ارزش و سنجش ارزش را دارد.

آنگونه که مطالعات معاونت بررسی های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران نشان می دهد، با وجود چندین دهه تسلط دلار آمریکا بر تجارت جهانی و جریان سرمایه، برخی از کشورها به دنبال جایگزین کردن دلار آمریکا با سایر ارزهای خارجی و متنوع سازی ترکیب ذخایر ارزی خارجی خود حسب اهداف توسعه اقتصادی و تجاری هستند و جایگزینی دلار با سایر ارزها که طی دهه های گذشته چندین بار از سوی کشورهای گوناگون انجام شده، به دلایلی همچون مقابله یا مهار سیاست استفاده از دلار به عنوان ابزار تحریم، تسهیل مبادلات ارزی بر مبنای پول ملی شرکای تجاری، ناپایداری و افزایش بدهی آمریکا و نگرانی از بروز بحران بانکی در جهان صورت گرفته است.

سهم ۵۹ درصدی دلار از کل ذخایر ارز خارجی جهان

در واقع، طی سالهای اخیر و به ویژه در سال ۲۰۲۲ و ماههای نخست سال ۲۰۲۳ میلادی، تحرکات برخی کشورها در جهت جایگزینی سایر ارزها با دلار شدت گرفته و آن را می توان از تعمیق همکاری چین و روسیه در پی جنگ اوکراین دید که موجب افزایش مبادلات روبل در قبال یوآن شده است. از سوی دیگر، همکاری های اقتصادی برزیل و آرژانتین برای ایجاد یک واحد پولی مشترک، تمایل کشورهای امارات و هند برای استفاده از روپیه در تجارت کالاهای غیرنفتی و همکاری روسیه و ایران برای راه اندازی یک ارز دیجیتال با پشتوانه طلا، نمونه دیگری از این تحرکات هستند.

بررسی های متعدد نشان می دهد با وجود این تحرکات، کمتر کسی انتظار دارد که به این زودی شاهد پایان وضعیت حاکمیت جهانی دلار باشیم چراکه در حال حاضر، همچنان دلار سهم مسلط نزدیک به ۵۹ درصد از کل ذخایر ارز خارجی جهان را دارا است.

تایم لاین تسلط دلار بر تجارت جهانی و جریان سرمایه در دنیا

دلار آمریکا طی چندین دهه بر تجارت جهانی و جریانات سرمایه تسلط داشته و با این حال بسیاری از کشورها به دنبال جایگزینی برای دلار آمریکا هستند تا وابستگی خود را به ایالات متحده کاهش دهند. در واقع، در دهه ۱۹۲۰ پس از جنگ جهانی اول، جایگزینی دلار با پوند استرلینگ به عنوان ارز ذخیره بین المللی آغاز شد و ایالات متحده آمریکا یکی از دریافت کنندگان اصلی جریانات دوران جنگ طلا بوده است.

در ۱۹۴۴ تجارت بین المللی مطابق با موافقت نامه برتون وودز با استفاده از دلار آمریکا انجام شد و در نهایت، در دهه ۱۹۶۰ صادرات اروپا و ژاپن به همراه صادرات ایالات متحده بر مبنای دلار، رقابتی تر شد به نحوی که دلارهای زیادی در سراسر جهان عرضه شد تا مبادله بر مبنای طلا را دشوار کند. اما در سال ۱۹۷۱ هم، رئیس جمهور نیکسون تبدیل مستقیم دلار به طلا را متوقف کرد تا جایی که در سال ۱۹۸۱ پس از سالها تورم، دلار آمریکا دو سوم قدرت خرید خود را از دست داد.

اما در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ و در بحران مالی جهانی، سرمایه گذاران به دنبال دلار آمریکا بوده و انتظار داشتند این ارز ارزش خود را حفظ کند؛ هر چند در سال ۲۰۱۴ پس از الحاق کریمه، روسیه در پاسخ به تحریم های غرب، دلارزدایی را در اولویت خود قرار داد.

تجارت روبل- یوآن در ۸ ماه اخیر، ۸۰ برابر شد

حالا اگرچه از سال ۱۹۶۷ بانکهای مرکزی جهان با هدف تنوع بخشی بیشتر به ذخایر خود، نسبت به خرید طلا با سرعت بیشتری اقدام کرده اند و بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، جنگ در اوکراین منجر به تحریم های غرب علیه روسیه شد و در نتیجه، روسیه و چین همکاری سیستم های مالی خود را عمیق تر نمودند، به طوری که تجارت روبل- یوآن طی هشت ماه اخیر ۸۰ برابر شده است. ضمن اینکه برزیل و آرژانتین هم در حال مذاکره برای ایجاد یک واحد پول مشترک هستند و امارات و هند هم در حال بررسی استفاده از روپیه برای تجارت کالاهای غیرنفتی فی مابین می باشند.

اما در نهایت، با وجود این تحرکات، کمتر کسی انتظار دارد که به این زودی شاهد پایان وضعیت حاکمیت دلار در جهان باشد؛ به خصوص اینکه در حال حاضر بانکهای مرکزی هنوز حدود ۶۰ درصد از ذخایر ارزی خود را به دلار نگهداری می کنند.

در این میان به نظر می رسد با توجه به بررسی جایگاه اهمیت دلار در اقتصاد جهانی و بررسی شاخص های مرتبط با آن، در حال حاضر دلار آمریکا در ۸ شاخص «سهم دلار از تجارت جهانی»، «سهم دلار از تولید ناخالص داخلی جهان»، « سهم دلار از وام های فرامرزی»، « سهم دلار از اوراق بدهی بین المللی»، « سهم و حجم دلار در تراکنش های خارجی بر اساس حجم معاملات فارکس»، « سهم دلار در قراردادهای تجاری» و «پرداخت های انجام شده از طریق سیستم پرداخت بین المللی سوئیفت»، در رتبه نخست نسبت به سایر ارزها قرار دارد و با توجه به روند فعلی شاخص ها حداقل بازه زمانی ۲۰ تا ۳۰ ساله و طی کردن مراحل و فرآیندهای بسیاری برای جایگزین ارز دیگری به جای دلار به عنوان ارز اول جهانی لازم است که طبق پیش بینی ها و آمارها تحقق آن را به این زودی ها غیرمتحمل می سازد.

اما آنچه در آینده نزدیک ممکن است اتفاق بیفتد، تغییر در میزان مطلوبیت ذخیره احتیاطی اندوخته دلاری توسط کشورها است و با توجه به اینکه یکی از مهمترین دلایل کشورها برای دلارزدایی، موضوع تحریم های بین المللی و استفاده ایالات متحده آمریکا از دلار به عنوان ابزار تسلیحاتی علیه کشورهای تحت تحریم است، لازم است ایران نیز اقداماتی در راستای کمرنگ نمودن نقش دلار در اقتصاد خود ضمن مدیریت بهتر درآمدهای ارزی به ویژه درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز طبیعی از طریق بهینه سازی ترکیب سبد ارزی و مدیریت بهتر ذخایر ارزی خود در سایرکشورها انجام دهد.