توسعه پایدار صنعت فولاد میسر می‌شود؟

فولاد یکی از محصولات صنعتی بسیار مهم است که شاید بتوان گفت در همه صنایع دیگر کاربرد دارد و بدون آن نمی‌توان چرخ صنایع بزرگ و کوچک در کشور را چرخاند. بدین ترتیب این کالا بسته به میزان و هزینه‌های صورت گرفته برای تولید، می‌تواند به عنوان یک کالای استراتژیک یا هزینه‌بر مد نظر قرار بگیرد، اما کارشناسان می‌گویند فرآیند تولید و نوع تولید باید در راستای توسعه پایدار باشد.

به عبارت دقیق‌تر محاسبه هزینه تولید و درآمد حاصل از آن می‌تواند نشان دهد که آیا این محصول یک محصول استراتژیک است یا خیر؟ در ارزیابی‌های جدید بسته به این که یک کالا با چه شیوه‌ای تولید شده، در چه مکانی تولید شده، با چه اثرات زیست‌محیطی تولید شده و... جملگی در تعیین ارزیابی از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند.

انجمن جهانی فولاد در گزارش جدید خود اعلام کرد که تولید فولاد خام ایران در هفت ماه نخست امسال یعنی از «ژوئیه» با رشد ۴.۵ درصدی نسبت به همین ماه در سال پیش، به سه میلیون و دویست هزار تُن رسید و کشورمان همچنان در میان ۱۰ فولادساز برتر جهان است. این گزارش حکایت از رُشد ۴.۱ درصدی تولید فولاد ایران در بازه زمانی اول «ژانویه» تا آخر «ژوئیه» سال ۲۰۲۳ دارد و تنها هندوستان با رُشد ۹ درصدی در این بازه، توانسته رشد بیشتری نسبت به کشورمان داشته باشد.

فولاد صنعتی آبخور

نخستین شاخص در حوزه مطلوبیت تولید فولاد و قرار گرفتن آن در زمینه توسعه و پیشرفت، توجه به رعایت شاخص‌های محیط‌زیستی و نخستین نکته در مورد شرکت‌های تولید فولاد توجه به میزان مصرف آب و آلایندگی‌های محیط‌زیستی است.

فولاد به‌طور سنتی از طریق حرارت دادن آهن تا سرخ شدن و سرد کردن دفعی آن در آب سرد تولید می‌شود. اکنون اگر قرار باشد این شیوه در رابطه با تولید انبوه هم مورد استفاده قرار بگیرد، به‌طور یقین نیازمند آب فراوان است. اگرچه این روش ساده در صنعت به کار گرفته نمی‌شود اما باید توجه داشت که در دهه ۱۹۶۰ میزان مصرف آب به ازای هر تن تولید فولاد بسیار زیاد بوده است.

به استناد تحقیقات انجام شده توسط «اوتیس» و «والین» در سال ۱۹۶۷، به ازای تولید هر تن فولاد در دهه ۱۹۶۰ میلادی نزدیک به ۳۴ هزار گالن آب (معادل ۱۲۸.۵ مترمکعب و هر گالن آب معادل ۳.۷۸ لیتر) نیاز بوده است اما به‌تدریج و با پیشرفت صنایع و به روز شدن فناوری تولید، این میزان بسیار کمتر شده و برای مثال در کشوری مانند ایالات متحده که از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در جهان محسوب می‌شود، به ۶۸۰ گالن (۲.۵ مترمکعب) در ازای هر تن فولاد می‌رسد. این موضوع با توجه به استقرار صنایع فولاد در ایران که بیشتر وارداتی و از کشورهای توسعه یافته و از اواخر دهه ۹۰ میلادی به ایران وارد شده‌اند بسیار مهم و جالب توجه است.

بررسی اطلاعات نشان می‌دهد اکنون در ایران به ازای تولید هر تن فولاد، ۲۳۰ هزار لیتر آب(۲۳۰مترمکعب) مورد نیاز است.

این آمار و اطلاعات نشان می‌دهد برخی صنایع فولاد کشور فناوری روزآمدی برای کمتر مصرف کردن آب ندارند. البته این امر به این معنی نیست که همه کارخانه‌های فولاد کشور به همین شیوه عمل می‌کنند و به طور قطع تعدادی از کارخانجات هم هستند که فناوری جدیدتری داشته و میزان آب کمتری مصرف می‌کنند.

آمار و اطلاعات در رابطه با میزان تولید فولاد در ایران نیز بسیار متفاوت است؛ طبق آمار به‌دست آمده از تارنمای «انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران»، در سال ۱۳۹۹ میزان تولید محصولات فولادی برابر با ۵۲ میلیون و ۳۳۰ هزار تن بوده که این میزان به علاوه میزان تولید محصولات آهن اسفنجی که برابر با ۳۱ میلیون و ۱۸۹ هزار تن است، رقمی بیش از ۸۳ میلیون و ۵۱۹ هزار تن را نشان می‌دهد.

به استناد نتایج گزارشی که در سال ۲۰۱۱ و در یک اَبَر پروژه بین‌المللی در زمینه مدیریت مصرف آب در صنعت فولاد با محوریت انستیتوی بین‌المللی آهن و فولاد با مشارکت مجتمع بزرگ تولید آهن و فولاد از پنج قاره جهان با سطوح فن‌آوری و نیز اقلیم آب‌وهوایی متنوع در دو سال اجرا شد، به‌طور متوسط ۱.۵ درصد از آب مورد نیاز در صنعت فولاد بازیافت شده و به خطوط تولید بازگشته و ۳ درصد به طور معمول به صورت بخار و ضایعات دیگر هدر رفته و بقیه دور ریز می‌شود.

این موضوع به این معناست که صنایع فولاد یکی از کارخانجاتی است که بیشترین میزان مصرف آب را داشته و به نوعی قاتل ذخایر آب در کشور است.

جدول زیر این اعداد و ارقام را به شکل واضح‌تری نشان می‌دهد:

اطلاعات نمودار بالا بیانگر این مطلب است که از ۲۱۲ کارخانه تولید فولاد و ذوب‌آهن کشور فقط ۲۷ کارخانه در کنار دریا هستند که از این تعداد استان خوزستان ۱۰ کارخانه، استان هرمزگان ۶ کارخانه، استان گیلان ۵ کارخانه، استان مازندران ۵ کارخانه و استان گلستان نیز یک مورد بوده است.

البته باید در نظر داشت که سه استان گلستان ،گیلان و مازندران نیز هرچند در کنار منابع آب دریا و رودخانه قرار دارند اما نداشتن زمین مناسب و محدودیت منابع آبی دریای خزر، سبب شده مشکلات خاص خود در این منطقه را داشته باشند.

بنابراین با هدف حفظ منابع آبی کشور ضرورت دارد برای کارخانجات فولاد و ذوب‌آهن در ایران که مصرف آب بسیار بالایی دارند و در مناطق خشک قرار گرفته‌اند، جایابی جدیدی انجام شود.

جمع‌بندی

یکی از شاخص‌های رشد صنعتی هر کشور، میزان تولید و مصرف فولاد است. صنعت فولاد نقش اساسی در اقتصاد ملی و رفاه جوامع دارد، بنابراین توسعه این صنعت عاملی اثربخش در توسعه سایر بخش‌های اقتصادی، صنعتی، علمی و اجتماعی کشور به شمار می‌رود.

اما از سوی دیگر برای پایدار بودن توسعه در بلندمدت لازم است به محدودیت‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی توجه شود. یکی از راه‌های رسیدن به توسعه پایدار، ارزیابی آثار زیست‌محیطی طرح‌هاست. این موضوع نه با هدف جلوگیری از اجرای پروژه بلکه با هدف کاهش اثرات سوء آن تا حداقل ممکن صورت می‌پذیرد و جایگاه و رتبه عملکرد زیست محیطی را تا حد قابل توجهی بهبود می‌بخشد.

در مجموع کارشناسان برای رهایی از این وضعیت دو راه پیشنهاد کرده‌اند:

۱. این کارخانجات هر چه سریع‌تر به فناوری روز دنیا مجهز شوند.

۲. کارخانجات و مراکز تولید فولاد در کشور به مناطق ساحلی منتقل شوند.

در مطالعه‌ای که از سوی «گروه تحقیق و توسعه و محیط‌زیست، شرکت مهندسی بین‌المللی فولاد تکنیک» تهیه شده، تلاش شده با بهره‌گیری از GIS، ارزیابی چالش‌های زیست‌محیطی صنایع فولاد کشور مورد آزمایش و اثرات آن مورد تحلیل قرار گیرد و با توجیه استقرار و مکان‌یابی واحدهای محتمل با رویکرد توسعه پایدار، بتوان مشکلات زیست‌محیطی را کاهش داد.

این نتایج نشان می‌دهد با توجه به زیرساخت‌ها، دسترسی به منابع آب، معادن و بازار مصرف، منطقه‌ جنوب کشور اولویت اول مکانی، برای توسعه پایدار این صنعت است. نکته قابل‌توجه در این منطقه، تامین آب از فرآیند شیرین‌سازی آب دریاست که این فرآیند دارای آثار منفی زیست‌محیطی بر اکوسیستم ساحلی و دریایی خلیج‌فارس خواهد بود. بنابراین در استفاده از این فناوری برای تامین آب باید بررسی فنی و اقتصادی گسترده‌ای به عمل آید تا با لحاظ تمهیدات لازم و انتخاب مناسب مکان نصب آب‌شیرین‌کن، محل برداشت آب از دریا و به‌ویژه محل تخلیه آب برگشتی به دریا آثار مخرب زیست‌محیطی را به حداقل ممکن برساند و پایداری صنعت تامین شود.

البته دغدغه مسائل محیط‌زیستی مورد توجه دولت نیز بوده؛ در همین زمینه سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهوری در اجلاس بین‌المللی «مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار» در محل مرکز همایش‌های جمهوری اسلامی ایران (سالن اجلاس سران) گفت: دغدغه محیط زیست یک دغدغه عمومی است و فقط مربوط به یک کشور نیست.

وی افزود: حفظ محیط زیست نباید تحت تأثیر مسائل سیاسی باشد و اگر چنین شد، به جایی نمی‌رسد و در این زمینه تعارفات دیپلماسی باید کنار برود زیرا این یک اقدام برای بشر و طبیعت است. علاوه بر این، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هرگونه توسعه‌یافتی فرعِ بر محیط زیست شناخته شده است؛ توسعه آری اما به خطر انداختن محیط زیست هرگز. این اصل همواره مورد توجه فعالان اقتصادی و کارآفرینان قرار داشته و دارد.

بنابراین با توجه به این موضوع ضرورت دارد صاحبان صنایع از جمله صنعت فولاد در مسیر توسعه پایدار، شاخص‌های زیست محیطی را رعایت کرده و در مسیر استفاده از فناوری‌های نوین برای کاهش هرچه بیشتر منابع آبی کشور اقدام جدی داشته باشند.