آشنایی با مراسم عزاداری در آذربایجان شرقی / از علم بندی تا مشعل گردانی

سوگواری در ماه محرم یکی از سنت‌های بسیار قدیمی است که در هر شهر و روستا کشورمان ایران با اداب خاصی برپا می‌شود و مردم آذربایجان شرقی هم از همان آغازین روزهای بسته شدن مراسم سوگواری برای امام حسین( ع) در ایران، مراسم و آئین هایی برای خود داشته‌اند. در منطقه‌های مختلف آذربایجان شرقی و غربی، سنت‌های عزاداری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متمایز است.

در بیشتر منطقه‌های آذربایجان از روز نخست محرم تا روز تاسوعا، معمولاً شب ها به سوگواری می‌پردازند. این در حالیست که در آذربایجان شرقی در مسجدها و مکان‌های مسقف و در آذربایجان غربی، عموما در فضای باز این مراسم را به جا می‌آورند.

در ماه محرم، تمامی نقاط این استان با پرچم‌ها و نمادهای گوناگون عزای حسینی پوشیده و آئین‌های عاشورایی با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود.

در این استان از دهه پایان ماه ذالحجه (پس از عید قربان) بیرق‌های قرمز، سیاه و سبز رنگ تمام فضای شهر را پر کرده و از دور خودنمایی می‌کنند. سردرب ها، امام زادهها، تکایا، مسجد‌ها و حتی منازل خاص به این بیرق‌ها خوشامد گویی می‌کنند.

خواندن نوحه‌های محرّم در تبریز به زبان ترکی و فارسی

تبریز به دلیل کثرت آئین و مراسم‌های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین( ع) بعنوان شهر" ام الهیات" شناخته می‌شود.

از مهم‌ترین آئین‌های عزاداری در استان آذربایجان شرقی می‌توان به: دسته‌های شاه حسین گویان( شاه حسین، وای حسین)، علم بندی، مراسم" حجله قاسم( ع)"، مراسم" شمع پای لاماخ"( توزیع شمع)، مراسم" خیمه سوزانی"، مراسم" اللهم لبیک"، مراسم" گرداندن اسب ذوالجناح"، مراسم" شبیه خوانی"، مراسم" احسان و نذری" و... اشاره کرد.

بازار مسقف و تاریخی تبریز که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت‌های مذهبی هم سابقه طولانی مدت دارد که برگزاری آئین‌های گوناگون در روزهایمحرم یکی از نمودهای عینی این خصوصیت بی‌همتا است.

بازار مسقف تبریز که از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی چهرهای متمایز و مشخص با نصب پرچم‌ها و علم مشکی رنگ سوگواری بخود می‌گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی بهره‌مند است که در برگ‌های گوناگون تاریخ آن، زوایای تنوع از عشق و علاقه مردم باایمان و ولائی تبریز به خصوص بازاریان آن به اهل بیت( ع) دیده می‌شود.

اوچ تیمچه لر( تیمچه‌های سه گانه) معروف به تیمچه "حاج شیخ" از جمله مکان‌های بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و در اربعین حسینی میزبان عشاق اباعبدالله( ع) بوده و مراسم روضه خوانی بطور منظم در آن برپا می‌شود. مراسمی که سابقه آن بر اساس گفته‌های مغازه داران تیمچه به بیش از ۱۵۵ سال پیش میرسد و میتوان ادعا کرد که برگزاری چنین مراسم دینی، احتمالا در ایران بی‌بدیل و دست کم بی‌نظیر باشد.

نوحه‌ها و روضه‌‌های محرّم در تبریز به زبان ترکی و هم فارسی همراه با نوایی غم انگیز خوانده می‌شوند و عزاداران سیاه‌پوشِ حسینی به نشانه ‌ی عزا بر سر و سینه و یا زانوی خود میزنند. در نخست و پایان گروه، به تقلید از رسم و رسوم قبل که برخی چراغ زنبوری روشن می‌کردند، چند ژنراتور روشن می‌سازند و با آن مسیر دسته‌ جات را روشن و نورانی می‌سازند. طبل، پرچم و علم‌ها به وسیله هیات‌های سوگواری تهیه میشوند و در طی مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

زن‌ها هم، هم زمان با محرم و صَفَر با «خاطیر ساخلاماق» و هم اقسام رسوم‌ها مانند «علی اصغر بشیگی» که در آن نوزادان شیرخوار را لباس رنگ سبز بر تن می‌کنند و مادران در آرزوی فرزند یا مادران در آرزوی شفا وسلامتی کودکانشان و هر کس بنابه آرزوی خود با روضه‌ ی آخوند میگریند و با نذر پول به ننوی تمثیلی حضرت علی اصغر طلب حاجت می‌کنند. همچنین، زنان با اقسام مرثیه‌ها و انعام هایی مانند« خانیم رقیه سوفراسی»، « حضرت ابالفضل سوفراسی» غذا داده و در این بین به عزای امام ویارانش نشسته و طلب حاجت می‌کنند.

این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد

دسته‌های عزاداری شاه حسین گویان

شاه حسین گویان نوعی مراسم دینی است که در ایام ماه محرم در بیش تر نقاط آذربایجان و بطور گسترده در تبریز برپا می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم« شاخ سی» میگویند که کوتاه شده کلمه« شاه حسین» است.

گروه‌های عزاداری شاه حسین گویان، پیش درامد تشکیل هیات‌های سوگوار محرم در آذربایجان شرقی است که مرکب از جوانان و ریش سفیدان این استان می‌باشد که بطور مستقل ساعاتی پیش از غروب افتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.

مراسم شاه حسین گویان

در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبه‌دستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و بعد نوحه اختصاصی خوانده و با حرکات ریتمیک پاها و دست ها، نوحه خوانی می‌کنند.

از نمونه شعرهای این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره کرد: یا حسین وای حسین، یا حسین شاه حسین این ترکیب تا شب‌های نخست محرم به این شکل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد گروه گردانی به‌صورت گردشی در محلات آغاز می‌شود.

زمان آغاز هیات‌ها زمانی است که چندین هیات به هم برخورد می‌نمایند و با فریادهای بلند" یا حسین"، " وای حسین"، " حیدر- صفدر"، " حسینم وای حسینم وای" شنیده می‌شود.

اما امروزه برای تهیج بیشتر دسته‌های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می‌شود.

این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌کند که در هیچ کجا دنیا به غیر از استان‌های آذری نشین کشور من جمله آذربایجان شرقی برپا نمی‌شود.

آئین‌های علم بندی شهرستان مراغه

آئین سنتی علم بندی به‌صورت کاملا سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برگزار می‌شود که هر سال بازدیدکنندگان اختصاصی خود را دارد.

علم مراغه تقریبا ۵۰ متر است که به وسیله سرپرست هیات‌های مراغه با اقسام پارچه‌ها و روسری‌ها نصب می‌گردد.

بعد از نصب پارچه‌ها و استحکام بخشی علم به وسیله سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می‌کنند، در هنگام نصب علم‌ها هزاران رأس گوسفند زیر پای علم قربانی می‌شود و هرکس نذری داشته باشد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می‌کند.

این رسم و رسوم از آئین‌های کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقیمانده و ۲۸ ماه صفر با سینه زنی و نوحه خوانی هیات‌ها واچیده می‌شود.

پولکه‌ها در تیرگی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند.

مراسم مشعل گردانی

یکی از منحصر به فردترین مراسم عزای حسینی آئین‌های سنتی – دینی در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برپا می‌شود، مراسم مشعل گردانی« پولکه» شهرستان عجب شیر است.

این مراسم در مناطقی مانند روستاهای شهرستان عجب شیر( مثل شیشوان و هروان) و روستای نرج آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود.

پولکه اسم نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و پس از نفت اندود کردن، آتش میزنند. در شب تاسوعای حسینی و شب عاشورا ده ها« پولکه» آتشین در بین سوگواری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود. پولکه ها در تیرگی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند.

در این آئین رسم است که حاجت مندان با پای برهنه این رسم را انجام می‌دهند

مراسم توزیع شمع

مراسم "شمع پای لاماخ"(توزیع شمع)، این مراسم در غروب روز نهم محرم(تاسوعا) در اغلب نقاط آذربایجان شرقی برپا می‌شود.

طبق آئین عزاداری هر کسی که در طول سال برای باز کردن بخت و گرفتن حاجت نذر کرده است در چنین شبی به درب ۴۱ مسجد می‌رود و در هر کدام یک شمع روشن می‌کند.

به طور معمول صاحبان هیات‌ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می‌کنند که محل افروختن شمع است. در این آئین رسم است که حاجت مندان با پای برهنه این رسم را انجام می‌دهند.

غالبا جایگاهی که محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه زدن هیات است و شاید این کار به دلیل روشنایی باشد که در گرو شمع بوده است، چرا که در سابق روشنایی هیات‌ها به این طریق تامین می‌شده است.

بازگشت اسب ذوالجناح یکی از غم انگیزترین صحنه‌های عاشورا است

بازگشت اسب بی‌سرنشین در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه‌های عاشورا است که به‌صورت نمادین در شهرهای گوناگون آذربایجان شرقی بازسازی می‌شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز رنگ و سفید رنگ است در حالی که خون آلود نموده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی هم وصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می‌گردانند.