مراسم خاص عزاداری محرم در خوزستان / از سینه زنی سه سنگ تا آیین کولَکی

آیین سه روزه شهدای کربلا، ۲ روز پس از روز عاشورا برگزار می‌شود. در این آیین که تنها در شهرستان شوشتر برگزار می‌شود، اجساد شهدا را که به مدت ۲ روز بر روی زمین باقی مانده‌اند به صورت نمادین دفن می‌کنند.

تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان هیات ها، لباس هایی با نقش‌های متفاوت را بر تن کرده و با معرفی یک به یک شهدا با نوحه خوانی اجساد را از زمین بلند کرده و به شکل نمادین به خاک می‌سپارند.

امروزه با توجه به جمعیت زیاد استقبال‌کنندگان در زمان اجرای مراسم، اجساد شهدا را بر روی تخت بزرگی که از قبل آماده شده قرار داده و مردگان را برای دفن به طرف چادر هیات می‌برند.

از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده دراین آیین بیل و بوریِه (بوریا یا حصیر) است. بیل، برای کندن قبر و دفن شهدا و بوریا نماد کفن است که در واقعه کربلا، به دلیل نبود کفن برای پیکر مطهر شهدا استفاده شد.

نخل مُقوم (مقام) حسین شوشتر

در ماه محرم و ایام عاشورا در هر شهر و روستـایی از ایران، بزرگداشت واقعه ی کربلا با آداب و رسـوم خاصی برگزار می‌شود. نخل و نخل گردانی و مراسم مرتبط با آن نیز از این نوع است. آیین نخل گردانی از گذشته در بسیاری ازشهرهای ایران رواج داشته است.دراستان خوزستان همچون دیگر نقاط ایران ازگذشته نخل گردانی مرسوم بوده است.

نخل‌ها در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای کربلا شناخته شده که ریشه‌ای کهن درسنتها دارد.

در شهرستان شوشتر نیز نخلی کهن به نام نخل مقوم حسین وجود دارد که در روز تاسوعا و عاشورا توسط دوستداران و عاشقان امام حسین (ع) از محل نگهداری آن که در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه ی مُوگِهی شوشتر نگهداری می‌شود خارج کرده و به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می‌برند.

این نخل که بنابر گفته‌های محلی چند صد سال قدمت دارد بارها مرمت شده و بسیار سنگین است و تعداد زیادی آن را حمل می‌کنند. نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است، و حمل‌کنندگان نخل را به اصطلاح نخـل کش می‌نامند.

به هنگام انتقال نخل چند نفر با دردست داشتن چهارپایه هایی چوبین به دنبال حمل‌کنندگان نخل(نخل کش ها) به راه می‌افتند تا هرکجا که حمل‌کنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.

در روزهای اول محرم مردم با همکاری و همیاری یکدیگر به تزیین نخل پرداخته و مقدمات مراسم را آماده می‌کنند.

در سال‌های گذشته برای تزیینات نخل، علاوه بر آراستن به پارچه‌های سیاه، نقوش وقایع و اتفاقات عاشورا را بر روی آن کشیده و نصب می‌کردند، و در نوع جدیدتری نقاشی تمثال امام حسین(ع) و غیره بر روی شیشه نیز جایگزین کرده‌اند.

هرساله درصبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و پس از نصب برخی قسمت‌های نخل که قابل جدا شدن است، آن را به سوی آرامگاه «براء ابن مالک» (از صحابه پیامبر اسلام (ص) که بعدها در جنگ شوشتر به شهادت رسید و همانجا دفن شد) حمل می‌کنند.

نخل را به دور مزار براء ابن مالک گردانده، سپس مردم شرکت‌کننده فاصلـه گرفته و صحنه را برای نشاندن نخل بر زمین آمـاده می‌کنند و درکنـار آن به سینه زنی و نوحـه خوانی می‌پردازند. درنهایت نخل را به محل اصلی برمی گردانند.

در صبح دهم محرم و روز عاشورا مجدد نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدا... برده و ۲ تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می‌گردانند؛ سپس فریادزنان با صدای ا... اکبر و یا مولا، نخل را برروی تپه‌ای که سطح ناصافی دارد در مجاورت امامزاده برده و بر زمین می‌گذارند.

این آیین حدود ۲ساعت در امامزاده ادامه داشته و سپس نخل را به محل اصلی خود باز می‌گردانند. حمل‌کنندگان نیز به هنگام نشاندن نخل فریاد یا حسین(ع) سر می‌دهند.

مردم دراین روزها نذوراتی دارند که آنها را به شکل قربانی کردن گوسفند در جلوی نخل، اهدا کردن پول، که آن را جهت تعمیر و مرمت نخل و یا خرید لوازم تزیینی و طناب مورد استفاده، خرج می‌کنند. برخی ازمردم نیز نذوراتی مثل حلوا، خرما، نـان محلی و.... اهدا می‌کنند که درنهایت بین نخل کش‌ها (حمل‌کنندگان نخل) تقسیم می‌شود.

از آن جهت که مردم از گذشته اعتقاد و باور خالصانه‌ای نسبت به نخل مَقوم حسین داشته اند، دیده شده که در زمان کم آبی و بارش، آن را به امامزاده عبدا... شوشتر برده و در فضای باز و زیرآسمان قرار می‌دادند.

زنان شوشتر به آن تکه پارچه هایی می‌بستند، نذر کرده و دعا می‌خواندند، ازخداوند طلب باران کرده و معتقد بودند که به طورحتم باران خواهد آمد.

از زبان مردم آمده است که در دوره ی رضاشاه که حجاب اجباری شده بود زنان شوشتر به نشانه ی اعتراض نخل مقوم حسین را به طرف امامزاده عبدا... برده و در جلوی آن تجمع کردند.

آیین سینه زنی سه سنگ در بهبهان

پس از دوران حکومت صفویه، شیعیان در عهد افشاریه و زندیه آیین عزاداری امام حسین(ع) را با شور و حرارت گذشته و البته با اندک دگرگونی به تناسب زمان ادامه دادند.

دسته گردانی، نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیرزنی و تعزیه در این زمان رونق و رواج بیشتری پیدا کرد و به ویژه شبیه خوانی که پس از صفویه در ایران متداول شده بود، درعصر قاجار و به ویژه زمان حکومت ناصرالدّین شاه مورد توجه قرار گرفت.

همچنین در عصر قاجار مقاتل زیادی تالیف شد و مرثیه سرایی رونق فراوانی گرفت.

از گذشته‌های دور تاکنون دربهبهان سینه زنی به سبک‌های گوناگونی در مراسم عاشورا برگزار می‌شده است.

سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبک‌های معمول سینه زنی ازگذشته تاکنون دربهبهان به شمار می‌آمده است.

سه سنگ به عنوان نماد خاص عزاداری مردم بهبهان محسوب می‌شود. سینه زنان سه سنگ به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می‌کنند.

در تعریف سنگ از زبان بهبهانی‌ها اینگونه به نظر می‌رسد که آن را «ضربه» می‌دانند و چون سه ضربه ی پیاپی با ریتم خاص و با فاصله ی بسیار اندک به سینه زده می‌شود، آن را «سه سنگ» می‌گویند.

پس از این ضربه‌ها مکث کوتاهی صورت گرفته و مجدد سه ضربه ی دیگر زده می‌شود. سه سنگ معمولا در بخش آخر آیین عزاداری اجرا می‌شود.

برگزاری آیین سه سنگ در محلات کاروانسرا، امام زاده شاه فضل(ع)، پهلوانان، گودچهک، محل پَر و... در بهبهان ازگذشته‌های دور تاکنون مرسوم بوده است.

شِیـدونـِه

ساخت حجله‌های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بوده است. حجله‌های آیینی درماه محرم و ایام عاشورا در آیین عزاداری حسینی که یادآور واقعه ی کربلا است مورد استفاده قرار می‌گیرند.

حجله‌های آیینی به اتاقک‌های چوبی منبت کاری و تزیین شده می‌گویند که درایام ماه محرم دربعضی ازگذرها و حسینیه ها، نصب و تداعی‌کننده حجله حضرت قاسم(ع) است که مورد احترام مردم قرار می‌گیرد.

در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله‌ها شِیـدانِه «شیدونِه» نامیده می‌شود.

شیدونِه سازه‌ای چهارگوش، طاقدار و ازجنس چوب است که با ابعاد مختلفی ساخته می‌شود. دیواره‌های شیدونِه به صورت مشبک و معمولاً به رنگ سبز است. در قسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ائمه(ع) یا صحنه هایی از وقایع عاشورا کشیده شده است.

شیدونه‌ها به عنوان‌های مختلفی از امامان و فرزندان آنها مانند شیدونِه حضرت علی(ع) شیدونِه علی اصغر(ع)، شیدونِه حضرت قاسم(ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع)، نامگذاری شده‌اند.

هرکدام ازشیدونِه‌ها مختص به یک محله است و هر ساله ایام محرّم درجای مشخصی درهمان محله نصب شده و با شمع و حنا زینت می‌یابد.

مردم نیز نذورات خود را که شامل خرما، حلوا، نان و خرما، حلوا کنجی (حلوای کنجد) و غیره برای پذیرایی از هیات‌های عزاداری و مردم درآن قرار می‌دهند.

شیدونه‌ها در شهر دزفول در نزدیکی مساجد و محله‌های قدیمی همچون مسجد جامع دزفول، مسجد علی ابن ابیطالب(ع)(میان دره)، مسجد عبابافان و محله‌های قدیمی چون محله ی پیرنظر، کرناسیون برپا می‌شود.

در شوشتر نیز شیدونِه هایی وجود دارد که برخلاف شیدونه‌های دزفول که جایگاه ثابتی دارند، آنها را در آیین‌های عزاداری به حرکت در می‌آورند.

در قدیم تعدادی از عزاداران شیدونه‌ها را بر روی شانه‌های خود نهاده و همراه هیات‌های عزاداری حرکت می‌دادند. اکنون نیز شیدونه‌ها را به وسیله ی خودرو درهیات‌های عزداری حمل می‌کنند.

آیین کولَکی بهبهان

سینه زنی و نوحه خوانی درایران بنا به نوشته ی مورخان بیشتر از زمان دیلمیان درقرن چهارم آغاز شد و پس از یک توقف طولانی، در عصر صفوی گسترش و رواج یافت. این نوع عزاداری دراصل میان عرب‌ها رایج بوده، اما سینه زنی به صورت امروزی که یک نفر دم بگیرد و دیگران به آهنگ او سینه بزنند را به آل بویه نسبت داده‌اند.

یکی از شیوه‌های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است که «کولکی»«نامیده می‌شود که به معنی شانه به شانه شدن و درکنار هم قرار گرفتن، به گونه‌ای که شانه‌ها به هم متصل شوند.

این نوع سینه زنی که از گذشته مرسوم بوده، مخصوص موقعیت ها، مکان‌ها و زمان‌های خاص است و معمولا هنگام ورود به صحن امام زادگان، بقعه‌ها و تکیه‌ها اجرا می‌شود.

گاهی نیز وقتی هیات عزاداری وارد هیات دیگری از عزاداران می‌شود این شیوه به اجرا درمی آید. همچنین زمانی که یک هیات از امام زاده‌ای خارج شده و می‌خواهد به امام زاده ی دیگری برود دربین راه جوانان پرشور از این روش استفاده می‌کنند تا هیات سینه زن از شور نیفتد.

در آیین عزاداری بهبهان، کولکی به اصطلاح به شکل خاصی از سینه زنی گفته می‌شود که عزاداران به طور منسجم و درصف‌های چهار نفره که به گویش محلی«چاربه چار» گفته می‌شود، درصـفی منظم و پشت هم به گونه‌ای قرار می‌گیرند که درحالی که یک دست خود(معمولا دست چپ) را روی شانه‌های نفر کناری خود قرار داده و به یکدیگر متصل شده اند، با دست دیگر سینه می‌زنند.

در محلاتی که از به هم پیوستن چند محل یا مسجد تشکیل شده، در شب هایی که محلات کوچکتر به محل اصلی و مرکز تجمع هیات عزاداری می‌آیند، از مسجد یا محل خود به شیوه ی چهار به چهار کولکی می‌گیرند و سینه زنـان مسیر را پیموده، و وارد میدان و محل عزاداری می‌شوند. پس از چند بار دور زدن با بقیه افراد یکی شده و همه با هم به عزاداری می‌پردازند و این شیوه فقط در بهبهان اجرا می‌شود.

هر چند امروزه تمامی محلات و هیات‌های سینه زن عزادار دربهبهان به همین شیـوه وارد صحن و سرای امام زادگان می‌شوند، اما شکوه و هیبت زیباتر آن را می‌توان درمحلات قدیمی شهر به دلیل کثرت جمعیت انسجام و هماهنگی بیشتر مشاهده کرد.

مشعل گردانی در بهبهان

از جمله رسوم قدیمی که درروزهای دهه ی اول محرم برگزار می‌شده، رسم مشعل گردانی است که درشهر بهبهان برگزار می‌شود. درگذشته مشعل هایی با پنج شعله درهرمحله بین عزاداران گردانده می‌شد. مردم مشعل را درجلوی هرمحله روشن کرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس دربین عزاداران و سینه زنان گردانده می‌شد.

آتش و روشنایی ازعهد باستان تاکنون درفرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده است. چرا که آن را نماد نور، روشنی، حرارت و پاکی می‌دانستند.

محله ی پَر یکی ازمحلات قدیمی شهر بهبهان است که مشعل گردانی را حفظ کرده و این آیین در شب عاشورا در آن اجرا می‌شود.

مشعل‌ها از جنس آهن هستند و دارای سه شاخه (همانند مشعل محله بدیعا)، چهار یا پنج شاخه (مانند مشعل محله پَر) به شکل استوانه‌ای که با فاصله به یکدیگر مرتبط و همه به پایه ی بلند اصلی که بلندترین شعله است متصل شده‌اند.

برای شعله ور کردن آتش مشعل از چند رو پیش از فرا رسیدن محرم و اجرای آیین، پارچه‌های کهنه به وسیله ی مردم محل جمع آوری می‌شود.

پارچه‌ها را به شکل لوله شده آماده کرده و درون ظرفی پر از نفت می‌خیسانند تا دیرتر بسوزند. بعدها بعضی از محلات از فانوس به جای مشعل استفاده کردند که راحت تر بود.

این مشعل یک نفر چرخاننده و ۲ نفر همراه کمکی دارد. رسم براین است که ابتدا درشب عاشورا میان سینه زنان آن را یک بار می‌چرخانند و سپس درخانه هایی که در محدوده ی محله، نذوراتی دارند چرخانده می‌شود.

به‌تدریج مشعل‌های قدیمی کنار گذاشته شد و کم کم به‌دست فراموشی سپرده شدند.

تا سال ۱۳۵۰ مشعل گردانی در بهبهان رواج داشته و ازآن پس رفته رفته اجرای آن کمترشده و هم اکنون برگزاری این آیین تنها محدود به یک نقطه و محله ازاین شهرشده است.

مراسم سینی قاسم

آیین سینی‎گردانی یا عروسی حضرت قاسم (ع) که هر سال همزمان با هشتم محرم‎الحرام در بندرماهشهر برگزار می‎شود به عنوان یک اثر معنوی تاریخی به ثبت ملی درآمد.

بیش از ۱۲۰ سال است که این آیین در ماهشهر برگزار می‌شود آن ‎گونه که بزرگان نقل می‎کنند، از زمان‎های قدیم که در بندر ماهشهر حتی برق نیز نبود، در شب هشتم محرم این برنامه برگزار می‎شد که در آن یک علم در محل نصب و فانوسی نیز به زیر این علم بسته و در زیر نور آن فانوس سینی‎گردانی انجام می‎شد؛یک رومیزی نیز به قدمت ۸۰ سال وجود دارد که آن را روی یکی از سینی‎ها می‎انداختند.

در جریان برگزاری این آیین، حدود ۱۱۵ سینی به صورت همزمان از این خانه بیرون می‎آیند و اطراف میدان شهر را دور می‎زنند و بازمی‎گردند؛ همچنین سنج و دمام‎زنی و نوحه‎خوانی نیز در کنار این آیین اجرا می‎شود.

تعزیه شوش

تعزیه مردم شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی کشور است که حدود ۱۱۰ سال قدمت دارد و ثبت ملی شده است.

ریشه و تاریخ تعزیه در شوش در شهر حر از توابع این شهرستان به بیش از ۲ قرن می‌رسد.

حدود ۷۰۰ نفر در اجرای تعزیه همکاری دارند البته با توجه به متغیر بودن تعداد سیاهی‌ لشکر، اسب‌سواران و برخی عوامل دیگر می‌توان از جمعیتی بیش از ۷۰۰ نفر در این نمایش استفاده کرد.

این تعزیه از صبح روز عاشورا شروع و ظهر عاشورا پایان می‌یابد. در این تعزیه وقایع روز عاشورا، به میدان رفتن ها، رجز خوانی‌ها و نبردهای هریک از یاران امام حسین(ع) و نیز شهادت امام حسین(ع) به تصویر کشیده می‌شود.

علاوه بر این آیین‌های ثبت شده عزاداری حسینی در خوزستان، در ایام محرم و صفر موکب‌ها و تکیه هایی در نقاط مختلف این استان برپا می‌شود که آیین‌های عزاداری زنجیر زنی و سینه زنی، تعزیه خوانی و... در آنها اجرا می‌شود و مردم نذورات خود شامل غذای نذری، حلوا، شربت و چای و... را در این آیین‌ها تقسیم می‌کنند.

همچنین هر ساله هزاران زائر در ایام اربعین حسینی از مرزهای خوزستان برای زیارت حرم امام حسین(ع) به عراق سفر می‌کنند که عبور این زائران از خوزستان، حال و هوای خاصی به این استان می‌بخشد.