آیین خاص چهارمحال و بختیاری در عزاداری محرم / از علم‌زنی به چشمه آب تا چاق چاقو

برخی از شهرهای ایران اسلامی آداب و رسوم خاص خود را برای زنده نگه داشتن ماه محرم دارند. در این گزارش اشاره‌ای به این آداب و رسوم در شهرهای بن، سامان و طاقانک از شهرهای استان چهارمحال و بختیاری داریم که خواندن آن برای هیچ مخاطبی خالی از لطف نخواهد بود.

آیین «علم‌زنی به چشمه آب» در شهر بن

آب در فرهنگ عاشورا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و واقعه شهادت حضرت ابوالفضل (ع) به عنوان علمدار کربلا و جانبازی‌های وی هم در نظر عامه مردم، نشانه ای از فضایل اخلاقی به شمار می‌آید. در میان ساکنان «بن»، رساندن عَلَم به آب و فرو بردن آن در چشمه، به معنای رفع تشنگی و پیروزی نهایی حق بر باطل تعبیر می‌شود.

آیین بستن علم در شهر بن در گذشته با آداب و رسوم ویژه‌ای همراه بوده که در گذر زمان این آداب به فراموشی سپرده شده است. نذر درخت از طرف صاحبان باغات و کشاورزان برای استفاده در بستن علم نیز از مواردی است که در گذشته، گاهاً وجود داشته و امروزه کمتر دیده می شود. نذر پارچه در رنگ‌های و اندازه‌های مختلف برای گره زدن به تنه علم که اغلب شامل شال یا روسری بوده در چند سال گذشته جای خود را به پارچه و پرچم‌های یکسان در رنگ‌های سبز، سیاه، قرمز و در مواردی زرد رنگ داده است.

 امروزه صاحبان علم خود با تهیه پارچه و یا پرچم و بستن آنها به علم، آن را در رنگ های سبز، مشکی و یا ترکیب سبز و مشکی، سبز و قرمز و قرمز و مشکی آماده می کنند.

نوعی از علم نیز در چند سال گذشته و در پی ممانعت و برخوردهای مختلف با رسم قَمه زنی در شهر بن ظاهر شده است. رسم قمه زدن در شهر بن در گذشته به اشخاص خاصی تعلق داشت که با ورود افراد مختلف و دیدگاه‌‎های جدید در آن امروزه مقبولیت همگانی خود را از دست داده و اعمال محدودیت برای جلوگیری از انجام این برنامه در سال های اخیر، منجر به شکل گیری علم سفید رنگ شده است. رنگ این علم برگرفته از کفن پوشیدن افراد قمه زن در روز عاشورا است.

پیش از توسعه شهر و ایجاد محلات جدید، تمامی علم‌ها از جلوی مسجد جامع شهر به سمت گرداب حمل می‌شد، اما این رسم اکنون منسوخ شده و علم‎ها از مسیرهای گوناگون به سوی گرداب حمل می‌شوند. هیئت های عزاداری در نیمه های شب تاسوعا با نوحه سرایی، مداحی و فریاد «حیدر ، حیدر» علم‌ها را به سمت گرداب که در قسمت جنوب غربی و در فاصله حدوداً نیم کیلومتری از شهر واقع شده است، منتقل می‌کنند.

خواندن نماز جماعت صبح و زیارت عاشورا و پخش نذری مانند حلیم و شیرگرم در میان عزاداران پس از پایان یافتن مراسم فرو بردن علم در آب چشمه انجام می‌شود. با طلوع سپیده صبح، عزاداران و هیئت‌های مذهبی با حمل علم‌ها به سمت شهر حرکت می‌کنند.

روز عاشورا در میان مردم بن با نام «روز تیغ» شناخته می‌شود و ادای احترام به سادات در مراسم «آقا سلام» مهمترین بخش از مراسم عزاداری حسینی در این روز است. حمل کنندگان علم در صبح روز عاشورا پس از اجرای مراسم فرو بردن علم در آب با عبور از میدان میرزا حبیب‌دستان وارد خیابان جانبازان شهر بن می‌شوند. در مسیر ورود به شهر، جمعیت عزاداران افزایش یافته و گروه‌های جدیدی از هیئت‌های مذهبی به جمع حمل کنندگان علم‌ها می‌پیوندند.

عزاداران حسینی در طی عبور از خیابان های شهر و اجرای مراسم «اقا سلام»، برای نشان دادن حزن و اندوه خود بر روی سر و گاهاً بر روی شانه ها گِل می‌زنند. رنگ این گل که مخلوطی از خاک رس و گلاب است به دلیل استفاده از نوع خاصی از خاک رس کمی به رنگ قرمز متمایل است. رسم «گِل زنی» را اکثر افراد حاضر در مراسم عزاداری روز عاشورا بن انجام می‌دهند و زنان نیز بر روی چادر و روسری خود گل می‌زنند.

علم‌هایی که در طی روزهای تاسوعا و عاشورا در شهر حرکت داده شده و برای مراسم فروبردن در آب به گرداب حمل شده‌اند پس از پایان دهه نخست محرم در مقابل منازل و مساجد قرار می‌گیرند. بازکردن تمامی علم‌ها به پس از ماه صفر موکول شده و در زمان بازکردن آنها، تعداد بسیاری از پارچه های نذر شده به نذرکنندگان بازگردانده می‌‍شود.

از دیگر اعتقادات جمعی رایج در میان مردم شهر بن در خصوص علم می‌توان به ضرورت و الزام قربانی کردن در زمان برخورد علم به زمین اشاره کرد. بنابر این عقیده، اگر در زمان جابه جایی علم، قسمتی از آن به ویژه سر علم با زمین برخورد کند، قربانی کردن گوسفند برای صاحب علم ضروری است.

بستن و حمل علم در فرهنگ عاشورا به دلیل ارتباط آن با کاروان و سپاه حضرت امام حسین(ع) و به خصوص حضرت ابوالفضل (ع) از جایگاه ویژه‌ای در میان مسلمانان برخوردار بوده به گونه‌‍ای که نذر پارچه برای بستن علم و حمل آن امروزه به عنوان شاخصه‌ای مهم در اغلب مراسم عزاداری حسینی به شمار می‌آید.

اگرچه مستندات فراوانی در خصوص بستن علم و حمل آن در نقاط مختلف کشور وجود دارد اما فروبردن علم در آب در هیچ گونه از این مراسم ها تاکنون روئیت و یا گزارش نشده است.

شاخصه مهم دیگری که مراسم فرو بردن علم در گرداب بن را از دیگر مراسم‌های عزاداری ایام محرم متمایز کرده، ارتفاع علم ها و تعداد آن‌ها در این مراسم است. بلندی و طول علم‌های آماده شده در شهر بن گاهاً از ۲۰ متر نیز تجاوز کرده و تعدا آن‌ها نیز به بیش از ۱۵۰ عدد می‌رسد.

اگرچه قدمت مراسم فروبردن علم در گرداب بن بنابر روایات شفاهی نزدیک به هشتاد سال تخمین زده می‌شود اما تاکنون هیچ گونه موردی در خصوص جمع آوری مستندات این مراسم رخ نداده و یا گزارش نشده است.

تشکیل گروه پژوهشی با مشارکت کارشناسان مختلف و به ویژه کارشناسان مذهبی برای شناسایی ریشه ها و عقاید شکل دهنده این مراسم با توجه به تحریف‌های صورت گرفته در شیوه های اجرای مراسم فرو بردن علم در قدمگاه گرداب بن ضروری به نظر می‌رسد.

حضور مبلغان مذهبی و برگزاری دوره‌های آموزشی برای اعضاء هیئت‌های عزاداری و آشناسازی آنان با مفاهیم و تاریخ واقعی کربلا نیز از مواردی است که به دلیل افزایش بدعت‌ها و شیوه‌های غیر معمول عزاداری و امکان تحریف مراسم فروبردن علم در گرداب بن باید انجام گیرد.

آیین «خیمه‌سوزان» در شهر طاقانک

مراسم خیمه سوزان روز عاشورا در شهر طاقانک بنابر روایات شفاهی، بیش از ۸۰ سال پیش با برپایی یک سیاه چادر عشایری که از عشایر ساکن در اطراف طاقانک به امانت گرفته شده بود، در محل قبرستان قدیمی شهر واقع در جنوب غربی شهر کنونی طاقانک شکل می‌گیرد.

در ابتدا به دلیل امانتی بودن این سیاه چادر تنها هیزم‌های قرار داده شده در حاشیه این چادر به آتش کشیده و پیش از آنکه آتش به سیاه چادر آسیبی وارد کند، چادر جمع آوری می‌شد.

برداشتن خاکستر برجای مانده از سوختن هیزم‌های قرار داده شده در اطراف سیاه چادر عشایری به عنوان تبرک در این دوره در میان مردم طاقانک رایج بوده است.

با گذشت زمان، خیمه نذر شده یکی از اهالی طاقانک جایگزین سیاه چادر عشایری شد، به گونه‌ای که هم زمان با روز عاشورا این چادر در مسیر حرکت هیئت‌های عزاداری نصب و پس از نزدیک شدن گروه‌های سینه زن و زنجیر زن به محل نصب خیمه، همچون شیوه مرسوم در گذشته، هیزم‌ها و بوته های قرار داده شده در زیر و اطراف خیمه به آتش کشیده می‌شد.

این خیمه نذر شده همچنان در مراسم خیمه سوزان طاقانک در محل خیمه گاه نصب می‌شود و همچون گذشته در زمان آتش زدن دیگر خیمه ها، جمع آوری شده تا در مراسم سال بعد نیز مورد استفاده قرار گیرد.

برگزاری مراسم خیمه سوزان در شهر طاقانک در چند سال گذشته با استقبال مردم طاقانک و دیگر شهرهای استان چهارمحال و بختیاری و همچنین استان‌های همجوار روبرو شده به گونه‌ای که در مراسم سال ۱۳۸۹ تعداد خیمه‌های برپا شده در محل خیمه گاه از ۷۰۰ عدد تجاوز کرده است.

آوردن نخل خرما که در چهار یا پنج سال گذشته رایج شده است، از نخلستان‌های شهرستان بم و بروات در استان کرمان صورت می‌گیرد. نخل‌های خرما را نیز صاحبان نخلستان‌ها به عنوان نذر به هیئت خیمه‌گاه هدیه می‌کنند.

شکل خیمه ها در چند سال گذشته به سرعت تغییر کرده است اما در سال های اخیر مسئولان مردمی برگزارکننده مراسم خیمه سوزان در تلاش هستند تا تمامی خیمه‌ها را به شکل گنبدی و مخروطی تهیه و برپا ‌کنند.

پارچه های استفاده شده در خیمه ها که در گذشته عمدتاً به رنگ سفید بوده اند، امروزه در محل خیمه گاه در کنار خیمه های سبز رنگ و سیاه رنگ دیده می‌شوند. بنابر نظر و عقیده جمعی رنگ خیمه‌ها به نیت نذر کننده بستگی دارد. خیمه سبز رنگ به نیت امام حسین(ع) و فرزندانش و حضرت ابوالفضل(ع) برپا می‌شود و خیمه سفید نیز متعلق به جوانان خاندان امام حسین(ع) و دیگر یاران او در واقعه کربلا است. برخی از نذرکنندگان نیز خیمه خود را به دلیل احترام و توسل به حضرت زینب (س) به رنگ سیاه تهیه می‌کنند.

تزئین داخل و نمای بیرونی خیمه‌ها با پرچم‌های مختلف، قرار دادن گهواره در میان خیمه، پخت نذری مانند حلیم، شله زرد، آش دوغ و ... در داخل خیمه و روشن کردن شمع از دیگر مواردی است که در چند سال اخیر در مراسم خیمه سوزان طاقانک نمود بیشتری یافته است.

از دیگر مراسمی که در حاشیه خیمه گاه در روزهای نزدیک به روز عاشورا و در زمان به آتش زدن خیمه ها برگزار می‌‎شود می‌توان به مراسم «دّمام زنی» اشاره کرد. این مراسم را جمعی از اهالی مناطق جنوبی کشور که در شهر طاقانک و شهرهای مجاور آن ساکن شده‌اند، برگزار می‌کنند. بستن شاخه و برگ‌های نخل به یکدیگر و قرار دادن مشک آب در میان آن‎‌ها و برپایی آن در کنار خیمه منسوب به حضرت عباس(ع) از دیگر مواردی است که به تازگی و در طی دو تا سه سال گذشته در مراسم خیمه سوزان طاقانک دیده می شود.

عزاداری عصر تاسوعا با حرکت هیئت های عزاداری از سطح شهر طاقانک به سمت خیمه گاه آغاز می‌شود و تا پاسی از شب ادامه دارد. حضور گروه‌های سینه زن، زنجیرزن و چاق‌چاقو زنی در کنار خیمه‌های برپا شده در برخی از سال‌های اخیر تا نزدیکی صبح نیز ادامه یافته است. پخت حلیم گندم در ظهر تاسوعا در طاقانک و به ویژه در خیمه گاه کاملاً مرسوم است.

در صبح روز عاشورا، گروه‌ها و هیئت های عزاداری پس از عبور از خیابان اصلی شهر طاقانک به سمت خیمه گاه و بقعه شیخ زین الدین حرکت می‌کنند. حرکت کاروان نمادین امام حسین(ع)، قربانی کردن ۱۴رأس گوسفند در جلوی هیئت‌های عزاداری، تشیع نمادین پیکر شهداء کربلا، نواختن نی، ساز و دُهل و حمل علم به سوی خیمه‌گاه همراه با هیئت‌های عزاداری انجام می‌شود و این هیئت‌ها با رسیدن به خیمه گاه فریاد «یا حسین» و «یا زینب» سر می‌دهند.

در این زمان جمعی از افراد در هیئت سپاهیان کوفه، سوار بر اسب در میان خیمه های برپا شده تعدادی از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز رنگ برتن دارند تعقیب می‌کنند و سپس خیمه‌های برپا شده، یک به یک و بدون در نظر گرفتن ترتیبی خاص به آتش کشیده می‌شوند.

با فروکش کردن شعله‌های آتش، جمعیتی که تعداد آنان بیش از ۱۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود به سوی خیمه‌های سوخته حرکت می‌کنند. برداشتن باقی مانده خیمه‌های سوخته شده به عنوان تبرک، خواندن زیارت عاشورا در گروه‌های چند نفره و روشن کردن شمع در کنار باقی مانده اسکلت خیمه‌ها تا ساعتی پس از پایان مراسم خیمه سوزان ادامه دارد.

از شاخصه های مراسم خیمه سوزان طاقانک می‌توان به وسعت و تعداد زیاد خیمه‌های برپا شده برای برگزاری این مراسم اشاره کرد. تعداد خیمه ها در سال های اخیر از ۷۰۰ عدد تجاوز کرده است.

آیین «چاق چاقو» در شهر سامان

مردم سامان هر ساله عزاداری حسینی را بسیار پرشور و با سوز و گداز خاصی برگزار می‌کنند. از اولین روز دهه عاشورا دسته‌های عزاداری در مساجد، تکایا و حسینیه‌های مختلف شروع و اوج این عزاداری از عصر روز تاسوعا آغاز می‌شود. پس از عزاداری روز تاسوعا مردم عزادار به مساجد رفته و عزاداری خود را ادامه می‌دهند و خود را برای انجام مراسم «چاق چاقو» آماده می‌کنند. بعد از نیمه شب حدود ساعت ۱ یا ۲ صبح از مساجد و تکیه‌ها به کوچه‌ها و خیابان های شهر رفته و عزاداری خود را با انجام مراسم «چاق چاقو» ادامه می‌دهند. این مراسم تا اذان صبح ادامه دارد.

در مراسم عزاداری چاق چاقو، نوحه خاصی خوانده می‌شود و همزمان با خواندن این نوحه عزاداران و شرکت کنندگان دو سنگ یا دو چوب خود را که در دست گرفته‌اند به همدیگر می‌کوبند. در گذشته بیشتر از سنگ استفاده می‌شد. به این خاطر در گذشته تکه سنگ‌های صیقلی و صاف را جمع آوری کرده و در مراسم چاق چاقو از آن‌ها استفاده می‌کردند و امروزه ببیشتر از تکه چوب‌های صاف تراشیده شده‌ای که در پشت آن‌ها جای انگشت تعبیه شده است استفاده می‌کنند.

نوحه خوان‌های «چاق چاقو» افراد خاصی هستند که در خواندن این نوحه مخصوص تبحر خاصی دارند و این خواندن با سوز و گداز ویژه‌ای همراه است. از جمله نوحه خوان‌های با تبحر می‌توان به «مرحوم ناصر جعفرزاده» اشاره کرد.

خواندن نوحه با نوای سنج و طبل همراهی می‌شود. صدای به هم خوردن سنگ‌ها یکنواخت است. در کنار صدای نواختن سنج و طبل، برای دادن سوز و گداز بیشتری به این مراسم نی نیز نواخته می‌‎شود. در گذشته طبل نیز همراه این مراسم اجرا نمی‌شده است ولی این مراسم با نواختن ساز محلی «سرنا» که در سامان به آن «ساز چپی» می‌گویند همراه بوده است.

مردم شهر سامان قریب به اتفاق در این مراسم شرکت می‌کنند حتی از شهرستان‌ها و سایر استان‌ها برای فیلم‌برداری و شرکت در مراسم در شهر حضور پیدا می‌کنند.

پرشورترین عامل «چاق چاقو» خواننده نوحه یا نوحه گر آن است که متأسفانه با از دنیا رفتن نوحه خوان‌های قدیمی و مسن، از رونق و حال و هوای نوحه کاسته می‌شود و وارد کردن ابزاری مانند طبل به جای نواختن ساز سرنا این مراسم را کمی از اصل واقعی خود دور کرده است.

بعضی از مراسم ها منحصر به محل و جایگاه خاصی است گرچه مانند این نمونه‌ها در کشور وجود دارد اما تفاوت‌های زیادی بین آنان موجود است که لازم است هرکدام جداگانه به منظور ارتقاء و ترویج فرهنگ عاشورا حفظ و ثبت شوند.