آیین عزاداری محرم در هرمزگان / از پاتابوتی تا چک چکو

از یک سو باید ماه محرم بهترین فرصت برای معرفی شاخص های معنوی اقوام و مردم سرزمین کشورمان به ویژه منطقه هرمزگان بوده که همواره مورد توجه ساکنان این خطه، مهاجران و رهگذران است و از سوی دیگر یک آیین باشکوه مذهبی است که هیچ وقت در ذهن مردم کهنه نمی شود.

آیین های عزاداری سنتی و بومی در استان هرمزگان سابقه طولانی و دیرینه دارد که مردم این دیار از زمان های دور پایبند به برگزاری آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده به طوری که جوانان و نوجوانان برای مشارکت در این مناسبت ها با شور و شوق خاصی شرکت دارند.

عمق دلدادگی و معرفت دینی موجب شده که مردم این استان به عنوان مرزداران و پیشانی ورودی به کشور از دین اسلام به عنوان نجات دهنده بشر استقبال کرده و آن را موجب رشد و تقویت پایه های دین می دانند بر حفظ و تداوم آن تاکید می کنند.

استقبال از ماه محرم

استان هرمزگان به واسطه تنوع قومیت ها، دارای یک هزار و ۶۰۰ هیات مذهبی بوده که در طول سال و مناسبت های مختلف مذهبی مشاکت دارد اما در ماه محرم، صفر و رمضان مراسم روضه خوانی، تعزیه خوانی و مداحی رونق بیشتری به خود می گیرد.

هرمزگانی ها برای استقبال از ماه محرم از ۲ ماه قبل با بررسی وضعیت امکانات و وسایل، پارچه نوشته ها، نسخه های تعزیه، دعوت از روحانی و مداحان و نظافت مسجد، منبر و حسینه ها برای برگزاری آیین های این ماه آماده می شوند.

ارادت خاص مردم به ائمه اطهار دراین خطه برخی از سنت ها و آیین ها ویژه محرم نسبت به سایر نقاط کشور متمایز می کند و هرساله با شور و شوق خاصی برگزار می شود.

چک چکو آیین ویژه هرمزگانی ها در ماه محرم

چک چکو یا سنگ زنی از آیین های ویژه و شاخص مردم هرمزگان در ایام محرم بوده که امروزه این آیین ها با تلفیق فرهنگ های بومی و مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است.

در این نوع عزاداری سنتی که بیشتر مورد توجه مردم هرمزگان بوده و هم اکنون نیز رواج داشته و دارد، عزاداران از اول تا پایان دهه محرم با ۲ قطعه سنگ و یا چوب کوچک (به شکل مربع یا دایره ) اجرا می شود به طوری که عزاداران سنگ ها را به هم کوبیده و در واقع نام چک چکو نیز از صدای به هم خوردن سنگ ها گرفته شده است.

این مراسم همراه با عَلَم گردانی است به این صورت که دسته ی سینه زنان دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را در میان می گیرند و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن، ۲ قطعه سنگ را همراه با چرخش های موزون به هم می زنند و با این کار با رفتن خانه ها اقدام به جمع آوری پول و نذورات برای هیات های عزادارای خود می کنند.

این کار در شهر و روستا انجام می‌ شود و به هنگام رسیدن به در هر خانه‌ ای همه یک ‌صدا و یک ریتم در حالی‌ که سنگ‌ها یا چوب‌ ها را در بالای سر به هم می‌ زنند می‌ گویند «‌چک چکو ماه محرم رسید» که صاحب‌ خانه با شنیدن این نوا با خبر می‌ شود و شربت و شیرینی و یا پولی را به دسته ها می دهد و این روند ادامه پیدا می ‌کند تا تمام محله را بگردند.

سنگ زنان به شکلی هماهنگ، هم ‌نوا با نوحه‌ خوان، بیتی از نوحه که در اصطلاح به آن «ترجیع‌ بند» گفته می شود را می خوانند و نوحه‌ خوانی «دم» را تکرار می‌ کنند که این آیین جزو میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است که به ثبت ملی کشور نیز رسیده است‌.

هر چند از این مراسم امروز در سطح استان هرمزگان کمتر استفاده می شود و به دست فراموشی سپرده شده اما هنوز هم در بعضی از تکایا و حسینیه های هرمزگان بویژه در شهرستان میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف این مراسم به خوبی اجرا می شود و مردم به آن پایبند هستند.

عَلَم گردانی

هر مسجد، حسینیه و تکایا برای خود علم جداگانه ای دارد، مهمترین بُعد علم گردانی، اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آیین های عزاداری است که عزاداران هر روز صبح مسجد، حسینیه و تکایای خود بیرون آمده و با پرسه در کوچه ها و محله ها همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذورها در بین خانه ها می پردازند.

علم از چوب بلندی حدود ۲ و نیم تا ۳ متر ساخته شده که از رخت علم که پارچه های متعددی است با رنگ های مختلف پوشیده می شود و سرعلم که به (سر شده) معروف است، دارای نقش های متعددی می باشد.

بیشتر حسینیه های هرمزگان به ویژه در شهر بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یکی از امامان معصوم (ع) علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند که این گردش علم را ( پَرسه) می گویند.

مشهور ترین علم ها در آیین علم گردانی شامل علم حضرت ابوالفضل (ع)، ۲ علم (علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)، امام رضا (ع)، زین العابدین (ع)، امام حسن (ع)، علم رسول الله (ص) و علم صاحب الزمان (عج) است.

 برخی از علم ها از جمله علم جریده که در مراسم تعزیه خوانی نیز از آن استفاده می شود و منصوب به علم حضرت عباس (ع) بوده، از احترام بیشتری برخوردار است.

مراسم ویژه علم پیغمبر( ص) درشهرستان میناب

این مراسم سنتی و ویژه با قدمتی ۴۰۰ ساله در روز پنجم محرم در میناب برگزار می شود که ۲علم پیغمبر (ص) و صاحب الزمان (عج) در ۲ حسینیه جداگانه همزمان بسته می شود.

این مراسم از ساعت ۱۵ عصر روز پنجم محرم شروع شده، علم در آب رودخانه غسل داده می شود و علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می کند و در عصر همان روز نه تنها مردم این شهر بلکه بسیاری از شهرهای استان نیز در این مراسم شرکت کرده و برای علم ها گوسفند قربانی می کنند و نُقل، گَل، سکه و گلاب بر آن ها می پاشند.

علم شمشیری قشم

علم شمشیری از دیگر سنت های ۹۰۰ ساله در حیدرآباد قشم است که در روز هفتم محرم از حسینیه بیرون آورده به روستای های اطراف قشم برده می شود. این برنامه با مراسم خاص و با پای پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می شود که در این روز بسیاری از شهرهای مختلف استان هرمزگان برای عزاداری همراه این علم به قشم رفته و این مراسم با شوری خاص برگزار می شود.

محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب (ع) شهر قشم به روستای حمیری قشم در فاصله ۱۱ کیلومتری می ‌برند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می ‌آیند، به مکان اصلی اش باز می‌ گردانند.

شستشوی علم

از دیگر مراسم علم ها می توان به ۱۲ علم منبر گُپ نام برد که این علم ها منصوب به ۱۲ امام است که برای غسل دادن آن علم ها را به دریا برده می شود.

با آداب خاصی این مراسم را برگزار می کنند و در روزهای مختلف محرم افرادی که نذر دارند هیات همراه ۱۲ علم منبر گپ را به خانه های خود دعوت کرده تا به عزاداری بپردازند.

 آیین حجله گردانی

مراسم حجله گردانی به حجله حضرت قاسم (فرزند امام حسن (ع)، معروف است که در شب نهم ماه محرم برگزار می شود و در روز عاشورا این حجله با خون حضرت قاسم آغشته می شود.

حجله از نظر ظاهر شبیه به تابوت با اندکی اختلاف در سطح آن هاست که دارای اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود یک و نیم در ۲ متر که با آیینه های بزرگ و کوچک، قالیچه، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزیینی آراسته می شود.

این مراسم دارای ارزش های نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنه های زیبایی است که شاید به لحاظ اجرا و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی بتوان آن را منحصر به فرد دانست.

تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان بویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت های کمی دیده می شود.

از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این که چه کسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت در آمده و نذوراتی که داده می شود، همه این موارد با آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود.

 حنابندان

مراسم حنابندان نیز اگر چه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن (ع) است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا می شود.

شعرهای سوزناک که به شکل همسرایی خوانده می شود همراه با تزیین سینی های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می سازد.

 تابوت گردانی یا پاتابوتی

از روز هفتم محرم بعضی از حسینیه ها، تابوت که به تابوت امام حسین(ع) معروف است را با پارچه های رنگین و آیینه کاری و گاه با شمشیر تزیین می کنند و همراه با علم در محله ها می گردانند و به جمع کردن نذورات مردمی می پردازند، حرکت تابوت بسیار دیدنی است.

علاوه بر دسته سینه زن نوازندگانی با سرنا و دهل نیز تابوت را همراهی می کنند.

تابوت گردانی در روز عاشورا بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علم ها و حجله بر دور حسینیه و تکایا چرخانده می شود و پس از آن پارچه ها و آیینه کاری ها از باز کرده و برای سال آینده نگهداری می کنند.

 سینه زنی (واحد)

در ۱۰ روز اول ماه محرم سینه زنی به صورت نشسته و ایستاده برگزار می شود، در سینه زنی نشسته مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می دهند.

در سینه زنی ایستاده مردان به شکل دایره می چرخند و در حالی که با دست چپ کمربند یکدیگر را گرفته اند با دست راست محکم بر سینه ی خود می کوبند، اوج این سینه زنی وقتی است که نوحه خوان، واحد می خواند.

این نوع سینه زنی در برخی مناطق جنوبی کشور از جمله استان های بوشهر و خوزستان نیز دیده می شود.

نوحه خوانی و سینه زنی هر شب از اول ماه محرم در مسجدها، حسینیه ها و تکایا برگزار می شود، بیشتر نوحه های خوانده شده به زبان محلی بندری است.

از آن جایی که بندرعباس یک شهر مهاجرپذیر است و به طور تقریبی از تمام نقاط ایران در این شهر زندگی می کنند در ماه های محرم برای خود تکایای جداگانه ای برپا می دارند و به شیوه و سبک خود عزاداری کرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف خود دلیل برگزاری عزاداری با شور و شوق بیشتر در استان شده و همسفر گردشگران مذهبی از سایر نقاط ایران برای آشنایی با این نوع عزاداری و سوگواری را همراه دارد.

 روضه خوانی

سبک وسیاق روضه خوانی دراین استان ابتدا با خواندن چند نوحه با سبک محلی وسنتی به صورت نشسته و دورهم برگزار می شود، سپس چاووشی خوانی توسط یک نفر که صدای خوش و رسایی دارد بیان می شود ومجلس را برای روضه خوانی آماده می کند.

در ماه های محرم و صفر (بویژه دهه اول محرم و دهه آخر صفر)، روضه خوان های محلی (زنانه و مردانه) مصیبت های اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را همراه با شعرهای مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می کنند.

روضه خوان ها ( بویژه زنان ) گاه در بیان موضوعی، چون تعزیه از حرکت و اجرای نقش استفاده کرده و به گرمی مجلس می افزایند.

البته روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری استان هرمزگان در طول سال است و افراد ازسفرهای زیارتی مثل زیارت امام رضا (ع) وعتبات عالیات برگردند نیز این مراسم برگزار می شود.

 تعزیه خوانی

تعزیه خوانی یک نوع بیان واقعه ای از صحرای کربلا و شجاعت ودلیری حضرت امام حسین (ع)، اصحاب و یارانش

از دوره قاجاریه به این سو همواره تعزیه درهرمزگان مورد توجه بوده و خاستگاه اصلی آن نیز شهر میناب است. مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم کرده است.

مهم ترین مرکزهای اجرایی تعزیه خوانی در استان در شهرهای میناب، بندرعباس، فین، رضوان، گَهره و جزیره هرمز است که در دهه اول محرم به آن پرداخته می شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می شود.

 شیر و کتل

این مراسم سنتی و دیرینه نیز هر ساله در صبح دهم محرم همزمان با روز عاشورا در شهر میناب و برخی روستاهای آن، مانند نوبند و بندر تیاب برگزار می ‌شود.

در شهر بندرعباس نیز این مراسم به تقلید از میناب، از حسینیه سه زیارتان به سوی امامزاده شاه محمد تقی برگزار می‌شود.

این دسته‌های عزاداری به طور معمول از اجزا و عناصر همچون علم‌ ها، تابوت ‌ها، حجله‌ های تزیین شده، شیر و ذوالجناح با پارچه‌ خونین بر پشتش همراه با چند کبوتر سفید و پارچه‌ های سبز رنگ تشکیل شده است.

شترهایی که حامل دیگ ‌های بزرگ، فرش و کجاوه هستند با کودکان خردسال و چاوش ‌خوانی که درون کجاوه‌ها قرار دارند و شمر با چهره‌ای سیاه شده و گروه اسیران، افرادی با نیزه‌ هایی سیاه رنگ به طول ۲ متر در دست و لباس‌های عربی خون ‌آلود بر تن در قالب یک کاروان حرکت می ‌کنند.

 مراسم ویژه عاشورا

در تمام شهرهای هرمزگان این روز با حرکت دسته های سینه زنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز می شود، در بندرعباس و میناب روز عاشورا شکوه خاصی دارد و شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است.

شمر، ساربان، شیر، کاروان اسیران، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با کبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه ی دو طفلان مسلم به پایان می رسد.

در روز عاشورا همه اقوام کشور در قالب دسته های سینه زنی از کرد و لرو آذری زبان گرفته تا بلوچ و کرمانی و شمالی، وارد خیابان ها می شوند که بیشتر این مراسم در کنار مصلی همراه با نماز ظهر عاشورا برگزار می شود.

 آیین شام غریبان

در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط کشور دسته های سینه زن در حالی که شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسیران کربلا اشک ماتم می ریزند.

همه اقوام ایرانی ساکن هرمزگان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لرزبان های فارس، لرستانی ها، کردها، لاری ها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، کرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم این شهر مسجد، حسینیه یا تکیه با هیات های جداگانه ای برای خود دارند و هر یک با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.

این هیات به همراه دیگر هیات های بومی منطقه هرمزگان در روز تاسوعا و عاشورا با برگزاری آیین های ویژه ای ضمن عزادای در سوگ سرور و سالار شهیدان نمادی از وحدت دینی را در این نقطه مرزی به نمایش می گذارند.

سه روز امام حسین(ع)

این رسم نیز امسال مصادف شده با روز جمعه و سه روز پس از شهادت حضرت اباعبدالحسین و ۷۲ یار باوفایش آیین های سوگواری در شهرها و روستاهای هرمزگان برگزار می شود که به عنوان یک مراسم مذهبی جا افتاده و معروف به سه پس روز ازشهادت یا مرگ است.

 دراین روز ضمن برگزاری آیین های سوگواری اعم از نوحه خوانی ، سینه زنی ، مداحی و سخنرانی ، عده ای از مردم هرمزگان پلو و حلیم نذری پخت کرده و بین نیازمندان و همسایه ها واقوام و خویشان توزیع می کنند و نوعی فاتحه شهدای دشت نینوا به حساب می آید.

قبله دعا

در برخی محلات به خصوص محله پل خواجو بندرعباس، حسینیه مسجد حضرت ابوالفضل العباس (ع) روز تاسوعا قبل از نماز مغرب اهالی محله و جمعیت شرکت کننده در حسینیه برای قرائت دعای هفت بند که برای رفع بلا و قضا و تعجیل در ظهور امام زمان (عج) است، به گلزار شهدا می‌روند.