بازگشت «توفیق» ۱۰۰ ساله به مطبوعات ایران

از مردم ایران اگر درباره نشریات طنز خاطره انگیز سوال کنیم، اغلب از گل آقا اسم می برند. اما خیلی قبل تر از کیومرث صابری فومنی، مرحوم حسین توفیق کاری کرده بود کارستان! مجله توفیق، قدیمی ترین نشریه طنز و فکاهی ایران بوده که طی یک قرن با تلاش یک خانواده فرهیخته به روی دکه ها رفت.

این مجله از سال ۱۳۰۲ شروع به چاپ کرد و تا اواسط سال ۱۳۵۰ به صورت هفتگی منتشر شد. توفیق در سه دوره مختلف انتشار داشت و در مجموع در حدود ۱۴۰۰ شماره به چاپ رسانید و سرگذشت آن تاریخ یک قرن گذشته کشور را به خوبی روایت می کند. تیتر کوتاه به بهانه شروع مجدد فعالیت این مجله پس از حدود نیم قرن سوابق آن را بررسی می کند. با ما همراه باشید:

دوره نخست :

اولین دوره توفیق بین سال های ۱۳۰۲ تا سال ۱۳۱۸ منتشر شد ، اولین شماره در ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۳۰۲ به چاپ رسید و انتشار آن در دوره نخست تا سال ۱۳۱۸ زیر نظر حسین توفیق بود تقارن نخستین دوره توفیق با حاکمیت رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ ش)، سبب شد که مطالب نشریه با سانسور همراه شود، اما در دوره‌های بعد این مشکل وجود نداشت. توفیق در این دوره بیش‌تر به مسائل اخلاقی و اجتماعی می‌پرداخت و از این رو بدون وقفه منتشر می‌شد.

دوره دوم :

پس از مرگ حسین توفیق ، این نشریه فکاهی بلاخره در سال ۱۳۱۹ و زیر نظر فرزندش محمد علی توفیق به کار خود ادامه داد و تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ادامه داشت .

توفیق در بحبوحه کودتای ۲۸ مرداد در مقاله ای با عنوان “فتنه روسیاه” به تندی از پهلوی انتقاد کرد ، محمد علی توفیق به سبب این مقاله مورد غضب قرار گرفت و در ۲۸ مرداد دفتر نشریه و خانه اش به تاراج رفت و خودش نیز به جزیره خارک تبعید گشت و پس از یک سال آزاد گشت به شرط اینکه فعالیت سیاسی نکند  . پس از کودتا فهرست جرایدی که اجازه فعالیت داشتند، منتشر شد ولی نام مجله توفیق در آن نبود. به این ترتیب انتشار توفیق تا پایان ۱۳۳۶ شمسی، به مدت چهار سال و هفت ماه، متوقف شد.

دوره سوم :

مجله توفیق در دوره سوم خود بسیار موفق تر بود و با انتقادات صریح و اساسی خود بسیار شیرین تر از دوره های گذشته در نظر مخاطبین می آمد. دوره سوم توفیق از ۲۹ اسفند ۱۳۳۶ با مدیریت حسن توفیق و همکاری برادرانش، حسین و عباس، نوه‌های خواهر حسین توفیق، آغاز شد و تا ۱۳۵۰ش ادامه یافت.

در این دوره مطالب این مجله با انتقاداتی طنز آمیز به اوضاع اجتماعی همچون بیکاری ، گرانی ، فقر و بی عدالتی می پرداخت .

تعطیلی دائمی توفیق

توفیق در دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا (۱۳۴۳ـ۱۳۵۶ش)، انتقادهای طنزآمیز خود را متوجه وی و دولتش کرد. هویدا نیز در صدد بر آمد که نشریه فکاهی دیگری را که بر آن نظارت داشته باشد، در مقابل توفیق، عَلَم کند؛ ازینرو، امتیاز مجله فکاهی کاریکاتور را به محسن دولّو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند.

توفیق همچنان موفق بود تا این‌که در تیر ۱۳۵۰ به دستور هویدا برای همیشه بسته شد، هرچند مقامات دولتی سند و مدرکی دالّ بر تعطیلی توفیق به جا نگذاشته‌اند، ولی مسئولان توفیق برای دستیابی به اسناد توقیف، نامه‌هایی به شهربانی‌های کشور فرستادند. پاسخ شهربانی‌ها به همراه تعدادی صورت مجلس، حاکی از توقیف نشریه توفیق از سوی دولت به علت اهانت به نخست وزیر بود. اعتراض تعدادی از حامیان توفیق، از جمله عبداللّه انتظام، به نخست وزیر نیز در این خصوص مؤید همین امر است.

گفته می‌شود تعطیلی توفیق به دستور مستقیم شاه بود و آن نیز به علت خشم شاه از کاریکاتوری بود که ایران را به شکل گورستانی از اشباح ترسیم کرده بود. هر چند اهمیت توفیق چنان بود که هویدا بدون اجازه شاه، آن را توقیف نمی‌کرد.

ولی در حقیقت، علت اصلی تعطیلی توفیق همسو نبودن شیوه آن با سیاست‌های حکومتی و انتقادهای روزافزون از دستگاه حاکم بود.

البته ناگفته نماند که پس از گذشت چند ماه از تعطیلی توفیق، شماره‌هایی از آن مخفیانه منتشر شد که موجب خشم شاه و بازخواست مسئولان شد. با این حال به رغم ارسال نسخه‌هایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانه‌های رسمی، در مهر ۱۳۵۱ با استناد به تبصره دو، مادّه پنج قانون مطبوعات، که تصریح می‌کرد اگر روزنامه‌ای تا یک سال منتشر نشود امتیازش لغو می‌شود، امتیاز توفیق لغو و چاپخانه آن نیز تعطیل شد.

انتشار دوباره توفیق

اما خبر خوب درباره این مجله این که پس از ۵۱ سال از انتشار آخرین شماره مجله توفیق، به مناسبت یکصدمین سالگرد انتشار نخستین شماره این مجله، آخرین شماره این مجله، همین چند روز پیش در تهران منتشر شد.

این اتفاق بزرگی است که به همت دکتر عباس توفیق و همکاران قدیمی و جدید این مجله تاریخی افتاده است.

شماره تازه مجله توفیق، اکنون در کتاب‌فروشی‌های معتبر سراسر کشور قابل تهیه است.