غفلت از ظرفیت پالایشی ایران

نکته جالب توجه اینکه، کشورهایی مانند کره‌جنوبی، چین، ژاپن و حتی هند که تولیدکننده نفت‌خام نیستند و واردکننده آن به‌شمار می‌روند نیز، در این سال‌ها همواره به‌دنبال ارتقای پالایشگاه‌های موجود و احداث پالایشگاه‌های جدید بوده‌اند.

از سوی دیگر، به‌گفته بسیاری از کارشناسان، ساخت پالایشگاه و ذخیره‌سازی بنزین یکی از اقداماتی است که می‌تواند کمک شایانی به رفع ناترازی بنزین کند و حتی مانع از واردات بنزین برای حل این معضل شود؛ اقدامی که دولت قبل در آن ناکام ماند و تنها پروژه نیمه‌تمام ستاره خلیج‌فارس را که در دولت دهم کلید خورده بود، تکمیل کرد. این اتفاق در حالی رخ داد که مجلس شورای اسلامی وزارت نفت را مکلف به ساخت پتروپالایشگاه کرده بود که اجرای این مصوبه با غفلت دولت همراه شد.

در آمدزایی از فرآورده‌های نفتی

به فرآیندهایی که روی نفت خام انجام می‌شود تا به فرآورده‌های نفتی تبدیل شود، پالایش گفته می‌شود. یکی از نکات مهم در فرآیند پالایش و استخراج نفت این است که باید به‌صورت پیوسته و مداوم انجام شود. در غیر این صورت، این موضوع می‌تواند منجر به نابودی چاه‌های فعال و از بین رفتن ذخایر نفتی شود.

این صنعت به دو بخش بالادستی و پایین‌دستی تقسیم می‌شود.

هرگونه عملیات مربوط به اکتشاف مخازن، حفاری، تولید، بهره‌برداری و حمل‌ونقل نفت‌خام یا گاز مربوط به صنایع بالادستی و هرگونه عملیات تصفیه و پالایش در تأسیسات پالایشی برات تولید فرآورده‌های نفتی و گازی نیز مربوط به صنایع پایین‌دستی می‌شود. محصولات متنوعی را می‌توان از پالایش نفت‌خام به‌دست آورد.
در این فرآیند، ابتدا نفت‌خام استخراج و وارد برج تقطیر می‌شود و براساس نقطه‌جوش فرآورده‌ها، محصولات تفکیه و تبدیل به محصول نهایی می‌شوند. ذکر این نکته ضروری است که هرچه محصولات در قسمت بالاتر برج تقطیر قرار داشته باشند، ارزش اقتصادی بالاتری خواهند داشت.
این نکته زمانی بااهمیت می‌شود که بخواهیم سبد محصولات تولیدی شرکت‌ها را با یکدیگر مقایسه کنیم تا بهترین شرکت از لحاظ شاخص‌های ارزندگی را برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنیم. عمومً در پالایشگاه‌های ایران از هر بشکه نفت‌خام دریافتی، ۵۰درصد آن به بنزین، ۳۰درصد به گازوئیل و ۲۰درصد به نفت سنگین یا مازوت تبدیل می‌شود. در جهان این درصدها به‌دلیل استفاده از تکنولوژی‌های جدید، متفاوت است.
باوجود اینکه برخی معتقدند سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشی برای کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز؛ صرفه اقتصادی ندارد؛ اما در کشوری مانند ایران که فروش نفت‌خام متاثر از شرایط تحریمی است. این پروژه‌ها یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با فشار تحریم‌ها است. درآمد ناشی از فروش نفت‌خام در سال ۱۳۹۹، ۴.۱ میلیارد دلار بوده. درصورتی که درآمد ناشی از فروش محصولات پتروشیمی در این سال حدود ۱۰میلیارد و بنزین حدود ۳ میلیارد دلار بوده است.

منابع غنی نفتی ایران در زمینه استخراج نفت

محمدعلی قدیری، کارشناس انرژی بااشاره به ظرفیت ایران در فعالیت‌های پالایشی گفت: ایران باوجود برخورداری از منابع غنی نفتی و سابقه طولانی در زمینه استخراج نفت، هنوز در حوزه پالایش با نقطه ایده‌آل فاصله دارد، این عقب‌ماندگی را می‌توان از سهم پایین ایران در زمینه پالایش نفت نسبت به ظرفیت تولید مشاهده کرد. درحال‌حاضر، ظرفیت پالایشی دنیا به بیش از ۱۰۰ میلیون بشکه در روز رسیده استن در حالت که ظرفیت پالایشی ایران روزانه با احتساب نفت‌خام و میعانات گازی تنها حدود ۲.۲ میلیون بشکه است.

وی افزود: ایران باوجود اینکه یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفتی دنیا است، سهمی حدود ۲درصد از ظرفیت پالایشی دنیا را به خود اختصاص دادت که نسبت به میزان منابع نفتی موجود در کشور، سهمی بسیار اندک و محدود است.

این کارشناس انرژی خاطرنشان کرد: این جبران عقب‌ماندگی ظرفیت پتروپالایشی در قانون برنامه ششم توسعه در نظر گرفته شده بود، به‌طوری‌که در بند «الف» ماده ۴۴ این قانون آمده: دولت مکلف است به‌منظور افزایش ارزش‌افزوده انرژی و تکمیل زنجیره ارزش در طول اجرای قانون برنامه، اقدام‌های زیر را انجام دهد:
تسهیلات لازم برای ایجاد ظرفیت پالایش مقدار و میلیون و ۷۰د هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی با ضریب پیچیدگی بالا توسط بخش غیردولتی را به‌نحوی برنامه‌ریزی و اجرا کند تا ترکیب تولید فرآورده آنها از اساً به محصولات سبک‌تر و میان‌تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت‌کوره در الگوی پالایش از ۱ه درصد بیشتر نشود.

قدیری بااشاره به اینکه در سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به افزایش ظرفیت پالایشگاهی نشده است، افزود: طی سال‌های برنامه ششم توسعه، تاکنون تنها پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج‌فارس به‌بهره‌برداری رسیده است و تا ظرفیت یادشده در برنامه قبلی توسعه ۵۰۰ هزار بشکه در روز فاصله وجود دارد. از طرف دیگر، طرح‌های ارتقای پالایشگاه‌های کشور برای کاهش تولید نفت‌کوره آن‌طور که باید پیشرفتی نداشته‌اند و همچنان حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد فراورده‌های تولیدی پالایشگاه‌ها نفت‌کوره است. به‌نظر می‌رسد اگر در دولت یازدهم و دوازدهم همچون دولت قبل از خود به‌صورت جدی پیگیری می‌کرد، اکنون با افزایش ظرفیت تولید بنزین در پالایشگاه‌های مختلف همچون ستاری خلیج‌فارس، دیگر شاهد ناترازی بنزین و وابستگی ایران به واردات بنزین نبودیم.

افزایش صادرات نفت ایران با بازارسازی جدید

مهدی هاشم‌زاده، کارشناس حوزه انرژی، با بیان اینکه یکی از موضوعاتی که در طول یک سال اخیر اتفاق افتاد، این بود که دولت بازطراحی را روی تجارت نفت خام خود انجام داد، اظهار کرد: تا قبل از این به یک‌سری پالایشگاه محدود که در کشورهای مختلف متناسب با نفت ایران بودند صادرات داشتیم و هیچ بازارسازی خاصی برای نفت خام وجود نداشت، اما با رویکردهای جدید تغییرات به‌سمتی رفت که تجارت نفت با یک بازطراحی اساسی مواجه شد.

وی افزود: ظرفیت بسیار خوبی در حوزه تجهیزات و فرآیندهای گلوگاهی صنعت پالایشگاهی وجود داشت؛ به‌همین‌دلیل باتوجه به اینکه از سال ۱۳۹۰ تحریم شدیم، در بحث خودکفایی تجهیزات پالایشگاهی جدی‌تر ورود کردیم و شرکت‌های دانش‌بنیان نیز در این زمینه کمک‌رسان بودند و موفق به تولید بار اول تجهیزات گلوگاهی شدیم.

این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه در کارگروه تولید بار اول معاونت علمی بخش اعظمی مربوط به حوزه انرژی می‌شود، اظهار کرد: این موضوع فرصتی را ایجاد کرد تا به‌نوعی در صادرات تجهیزات و خدمات فنی و مهندسی گام برداریم، همچنین در حوزه تجهیز پالایشگاه‌های نیمه‌تمام در همه‌جای دنیا، نه‌تنها اطراف خودمان نیز ورود پیدا کردیم، در همین راستا با کشورهایی مانند ونزوئلا که در زمینه پالایشگاهی مشکل داشتند، وارد همکاری شدیم.

هاشم‌زاده افزود: روی سرمایه‌گذاری‌های مستهلک‌شده این کشورها تمرکز کردیم و باتوجه به صادرات خدمات فنی و مهندسی و تجهیزات توانستیم اتفاقات خوبی را رقم بزنیم و اکنون بخش اعظمی از پالایشگاه‌های نیمه‌فعال امریکای‌لاتین و حتی کشورهای اطراف خودمان مانند سوریه، ازبکستان و عراق از طریق همین سیاست بازسازی و به‌نوعی نوسازی می‌شود که به ظرفیت اصلی پالایشی برمی‌گردد.

به‌گفته وی، نکته مهم این است که این تجهیزات ایرانی نیازمند نفتی مناسب با این تجهیزات هستند. به‌همین‌دلیل، علاوه بر اینکه صادرات خدمات فنی و مهندسی و سهامداری در پالایشگاه‌های فراسرزمینی اتفاق افتاد، یک‌ قدم جلوتر رفتیم و بازارسازی نیز برای نفت به‌وجود آمد، باتوجه به اینکه تجهیزات مورداستفاده با نفت‌خام ایران یا نفت‌خامی که شبیه به ایران باشد، می‌توانند فعالیت کنند، استفاده از میعانات یا نفت‌خام ایران نیز افزایش پیدا کرد و یک بازارسازی خوبی را در تجارت نفت در امریکای‌لاتین ایجاد کردیم.

این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه نخستین پالایشگاه ال‌پالیتو بود که به ۸۰ درصد ظرفیت اسمی رسیده و ۹۰ درصد بازسازی‌ها انجام شده است، گفت: ظرفیت بسیار خوبی در حوزه صادرات با کشورهایی که پالایشگاه‌های فراسرزمینی در آنها وجود دارد، ایجاد کرده‌ایم.

هاشم‌زاده با بیان اینکه تجارت نفت در ۲۰ماهه اخیر با اقداماتی که انجام شد، رشد بالایی داشته است، گفت: اگر تعمیرات همه پالایشگاه‌های فراسرزمینی به اتمام برسد، بازار بسیار خوبی ایجاد خواهد شد و این ظرفیت یک‌میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه‌ای که ایجاد شده نیز، از همین محل بوده است. ما یک بازارسازی خوبی در پالایشگاه‌های نیمه‌تمام داریم، البته ما می‌توانیم در بحث پتروپالایشگاه نیز وارد شویم و در داخل کشور نیز نفت را تبدیل کنیم، اما به‌دلیل اینکه این مراحل زمانبر است، ایده‌ای که از پالایشگاه‌های کشورهای دیگر استفاده کنیم، توانسته کمک کند تا یک تحول جدی را در بحث تجارت نفت و بازطراحی تجارت انرژی در امریکای‌جنوبی داشته باشیم.

سخن پایانی

پس از اعمال تحریم‌های ظالمانه امریکا در ابتدای دهه ۹۰ روی واردات بنزین، مسئولان دولت دهم تصمیم گرفتند تا طرح‌های تکمیل ظرفیت، بهبود کیفیت و پالایشگاه‌سازی را در کشور اجرا کنند تا کشور برای سال‌های متمادی از واردات بنزین مصون بماند. این اقدامات تا جایی پیش رفت که کارشناسان انرژی معتقد بودند که ایران در اواخر دهه ۹۰ با معضلی به نام نبود زیرساخت برای صادرات بنزین مواجه می‌شود.
اما متاسفانه کارشناسان انرژی به این موضوع توجه نکرده بودند که ممکن است دولتی رأس کار بیاید که مسئول ارشد آن در وزارت نفت، اعتقادی به پالایشگاه‌سازی نداشته باشد و حتی طرح‌های در حال اجرا را نیز متوقف کند.
امروز اگر شاهد ناترازی بنزین در کشور هستیم، بخش عمده‌ای از علل این مشکل به بی‌توجهی شیخ‌الوزرای دولت دوازدهم به ساخت پالایشگاه باز می‌گردد که برای جبران این عقب‌ماندگی باید سال‌ها تلاش کرد.
ساخت پتروپالایشگاه در کشور ما به‌دلیل تحریم و نیاز کشور به منابع متنوع اهمیت دوچندان دارد؛ چراکه درحال‌حاضر شرکت‌های پالایشی محدودی در جهان وجود دارند که خریدار نفت ایران هستند و البته برای فروش نفت به آنها نیز، باید انواع و اقسام روش‌های دور زدن تحریم را اجرا کرد. ساخت پتروپالایشگاه باعث می‌شود که مواد شیمیایی متنوعی در کشور تولید شود که ارزش‌افزوده بالایی دارند و مشتریان زیادی نیز در سطح جهان برای آنها وجود دارد.
به این ترتیب، به‌راحتی می‌توان محصولات صنعت نفت کشور را در بازارهای جهانی عرضه و مقدار زیادی ارز وارد کشور کرد. علاوه بر این، ساخت پتروپالایشگاه اشتغالزایی قابل‌توجهی در کشور ایجاد خواهد کرد و باعث رونق اقتصادی و صنعت نفت در کشور خواهد شد.
اهمیت و مزایای بالای ساخت پتروپالایشگاه در کشور باعث شد تا کمیسیون انرژی مجلس در پاییز سال ۹۷ طرحی با عنوان «احداث پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی و روش تنفس خوراک» پیشنهاد دهد.
این پیشنهاد در تیر سال ۹۸ در صحن علنی بررسی شد و با عنوان قانون «حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» تصویب شد.