زنگ خطر برای گاز ایران به صدا درآمد / مراقب جایگاه گازی ایران باشید

گاز یک ماده حالتی بی‌رنگ و بی‌بو است که در شرایط عادی به صورت گازی بوده و از جمله منابع انرژی مهم بشمار می‌رود. گاز طبیعی را معمولاً در کنار نفت خام و در مخازن زیرزمینی پیدا می‌کنند.

انواع اصلی گاز عبارتند از: گاز طبیعی، گاز مایع طبیعی، گازوئیل، بنزین، گاز شهری و گاز صنعتی. گاز طبیعی به عنوانی از پاک‌ترین و کم‌هزینه‌ترین منابع انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد و کاربردهای فراوانی در بخش‌های مختلف دارد.

ذخیره گاز ۳۲ میلیارد مترمکعبی ایران، آن را در جایگاه دومین دارندگان ذخیره گازی دنیا قرار داده است. موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه و میزان بهره‌وری کشور‌های همسایه از گاز، ایران را در موقعیتی قرارداده است که می‌تواند با تجارت این منبع انرژی به هاب گازی منطقه تبدیل شود.

اروپا، کشور‌های منطقه و آسیای شرقی از گزینه‌های تجارت گاز ایران هستند اما بنا به علل مختلفی، تجارت با کشور‌های منطقه، به لحاظ اقتصادی و سیاسی، سودمندتر است.

بازار گاز تفاوت‌های عمده‌ای با بازار نفت دارد. جابه‌جایی گاز بیشتر از طریق خط لوله انجام می‌شود و به همین علت بازار‌های گاز عمدتا منطقه‌ای بوده و انتقال آن مانند نفت به شکل جهانی انجام نمی‌شود البته انتقال به روش ال‌ان‌جی این امر را محقق می‌سازد که جابه‌جایی میان کشور‌ها با فاصله بسیار انجام شود، اما به دلیل جدید بودن و نیاز به فناوری بالا، عمده حجم تجارت به وسیله خطوط لوله انجام می‌شود. از طرفی نوع قرارداد‌های گازی با قرارداد‌های نفتی که عمدتا کوتاه مدت هستند و تفاوت زیادی دارد که غالبا به شکل قرارداد‌های بلندت (۲۰ ساله) منعقد می‌شود. همین امر موجب همبستگی سیاسی کشور‌های طرف قرارداد و رابطه طولانی مدت آن‌ها می‌شود.

بسیاری از کشور‌های همسایه ایران ذخایر گازی بسیار کمی دارند و فرصت مناسبی برای صادرات به شمار می‌آیند. عراق، آذربایجان، ترکیه و ارمنستان از جمله کشور‌هایی هستند که وارد کننده گاز ایران هستند. در طرف دیگر کشور‌های روسیه، قطر و ترکمنستان از بزرگترین صادرکنندگان جهان به شمار می‌روند که ایران با وارد کردن گاز از آن‌ها و تامین بخشی از نیاز داخل، می‌تواند نقش خود را در بازار گاز پررنگ‌تر کند.

خطر فرصت‌سوزی در منطقه

ایران با داشتن قرارداد‌های متنوع گازی نقش مهمی در منطقه دارد که اگر در تمدید آن‌ها یا انعقاد قرارداد‌های جدید اراده جدی نداشته باشد، با وجود رقیبان حاضر در منطقه جایگاهش به خطر می‌افتد. قرارداد ایران و ترکیه درسال ۲۰۰۱ منعقد شده و در سال ۲۰۲۶ به اتمام می‌رسد. زیرساخت‌های واردات گاز ترکیه در بازه ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲، حدود ۲۹ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. جدا از برداشت گاز از میدان ساکاریا در داخل ترکیه، عملیاتی شدن خط لوله ترک استریم واردات از روسیه، انعقاد قرارداد برای افزایش واردات از آذربایجان با خط لوله قفقاز جنوبی و توسعه زیرساخت ذخیره سازی شناور اصلی‌ترین تحولات دو سال اخیر تجارت گازی ترکیه بوده اند.

ترکیه در حال حاضر به واردات ۵۰ میلیون مترمکعب گاز نیاز دارد که ۱۰ میلیون مترمکعب آن از گاز ایران تامین می‌شود. با توجه به اینکه قرارداد گازی ایران با این کشور در سال ۲۰۲۶ به اتمام می‌رسد، تنوع دادن به مبادی واردات گاز، موجب خواهد شد تا این کشور قدرت بیشتری در چانه زنی بر سر دو آیتم اصلی قرارداد یعنی مدت و قیمت خرید گاز از ایران داشته باشد.

قرارداد با عراق دشوارتر می‌شود

قرارداد ایران و عراق از دیگر قرارداد‌های گازی طولانی مدت ایران محسوب می‌شود که در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ منعقد شده است. مدت قرارداد صادرات گاز ایران به بغداد ۶ ساله با حداکثر حجم صادراتی ۳۵ میلیون متر مکعب در روز است که از سال ۹۵ تا کنون در حال اجرا است و قرارداد صادرات گاز ایران به بصره نیز ۶ ساله با حداکثر حجم صادراتی ۲۵ میلیون متر مکعب در روز می‌باشد که حجم کمی گاز از این مسیر تا کنون به عراق صادر گردیده است. با توجه به نیاز عراق به گاز ایران جهت تامین برق و برنامه ریزی این کشور برای تامین گاز مورد نیاز نیروگاه‌ها از محل گاز همراه نفت میادین نفتی قرارداد‌های صادرات گاز به این کشور برای کوتاه مدت ۶ ساله منعقد گردیده است.

طی یکسال اخیر، قرارداد معطل مانده جمع آوری گاز‌های مشعل عراق با توتال نهایی شده است. بخش مهم این قرارداد ۱۰ میلیارد دلاری که قطرانرژی نیز در آن سهامدار شده، جمع آوری گاز‌های همراه ۳ میدان نفتی عراق است که گاز مورد نیاز برای تولید ۱۵۰۰ مگاوات برق را تأمین می‌کند. از سوی دیگر علی رغم افزایش ۴۸۰ هزار بشکه‌ای تولید نفت نسبت به ۲۰۲۱، تولید گاز‌های مشعل در عراق تغییری نکرده است. همچنین طی این مدت، دو قرارداد اکتشاف و تولید دیگر با شرکت‌های اماراتی و چینی برای توسعه میادین گازی منعقد شده است. با توجه به انقضای قرارداد واردات گاز از ایران تا سال آینده، تداوم کاهش شدت فلرینگ و افزایش تولید گاز طبیعی، قدرت چانه زنی عراق را در برابر ایران افزایش می‌دهد.

ایغدیر_نخجوان، تهدید بالقوه برای ایران

قرارداد سواپ گازی بین ایران و آذربایجان برای انتقال گاز به منطقه نخجوان از دیگر قرارداد‌های گازی ایران با کشور‌های همسایه است که در سال ۲۰۲۵ به پایان می‌رسد. مطابق این قرارداد، ایران ضمن انتقال حداکثر ۱ میلیون مترمکعب گاز در روز، ۱۵ %حجم گاز انتقالی را بابت هزینه آن برداشت می‌کند. با اجرای پروژه خط لوله ۴۸ میلیون دلاری ایغدیر-نخجوان که انشعابی از خط لوله صادرات گاز باکو به ترکیه است، ضمن دور زدن مسیر ایران، سالانه ۵۰۰ میلیون مترمکعب گاز آذربایجان به طور مستقیم به نخجوان می‌رسد. نهایی شدن این پروژه یک تهدید بالقوه برای حضور ایران در تجارت گازی این منطقه خواهد بود.

عمان فرصت از دست رفته ایران

عمان نیز از دیگر کشور‌های همسایه ایران است که در طی چند دهه گذشته متقاضی واردات گاز از ایران بوده است. نیاز عمان به واردات گاز علاوه بر تامین نیاز داخلی، تکمیل ظرفیت واحد ال ان جی این کشور نیز بوده است تا به نحوی ایران با بهره گیری از این واحد ال ان جی به صادرات ال ان جی بپردازد. حدود ۸ میلیارد متر مکعب از حجم صادراتی این کشور تحت قرارداد‌های بلندمدتی بوده که تا سال ۲۰۲۴ به اتمام می‌رسد و مابقی قرارداد‌ها نیز تا سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۲۶ منقضی می‌شود. در شرایطی که بخشی از ظرفیت پایانه‌های این کشور آزاد می‌شود، در غیاب ایران، مذاکرات با مشتری‌های جدید آغاز شده و طی یک سال اخیر تفاهم نامه‌هایی با آلمان، ترکیه و چمهوری چک امضا شده است. با توجه به ناترازی گاز در داخل، بعید به نظر می‌رسد که فرصت تجارت گاز با این کشور محقق شود.