نگاهی به عملکرد بانک مرکزی ایران؛ درس‌هایی از کشورهای جهان

بانک مرکزی به‌عنوان نهاد اصلی سیاست‌گذاری پولی و نظارت بر نظام بانکی در هر کشور، نقش حیاتی در حفظ ثبات اقتصادی و مالی ایفا می‌کند. ویژگی‌های یک بانک مرکزی کارآمد و قدرتمند شامل استقلال، شفافیت، ثبات مالی، نظارت مؤثر بر سیستم بانکی، سیاست‌های پولی و ارزی مؤثر و توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌هاست. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت  به بررسی این ویژگی‌ها پرداخته و عملکرد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را از جنبه‌های مختلف تحلیل خواهد کرد.

 ویژگی‌های یک بانک مرکزی کارآمد و قدرتمند

- استقلال

استقلال بانک مرکزی از دولت و نهادهای سیاسی، یکی از شاخص‌های اصلی موفقیت آن است. این استقلال به بانک مرکزی امکان می‌دهد تصمیمات خود را براساس معیارهای اقتصادی اتخاذ کند و تحت‌تأثیر فشارهای سیاسی نباشد. این ویژگی به کاهش ریسک سیاست‌گذاری‌های ناپایدار و افزایش اعتبار بانک مرکزی کمک می‌کند.

بانک مرکزی اروپا (ECB) و فدرال‌رزرو ایالات متحده (Fed) از نمونه‌های موفق جهانی هستند که استقلال آنها به کاهش تورم و افزایش ثبات اقتصادی منجر شده است. بانک مرکزی اروپا با استقلال در سیاست‌گذاری پولی، به کنترل تورم و حمایت از رشد اقتصادی پایدار کمک کرده است. فدرال رزرو نیز با اتخاذ سیاست‌های پولی مستقل، توانسته به ثبات اقتصادی در ایالات متحده کمک کند.

تحقیقات نشان داده‌اند بانک‌های مرکزی با استقلال بالا، مانند بانک مرکزی سوئیس، به طور مؤثری در کنترل تورم و ثبات اقتصادی موفق بوده‌اند (Swanson, ۲۰۲۳).این استقلال نه‌تنها به کاهش نوسانات اقتصادی کمک می‌کند، بلکه به تقویت اعتبار و اعتماد عمومی نسبت به سیاست‌های پولی نیز می‌انجامد (IMF, ۲۰۲۳).

- شفافیت

شفافیت در سیاست‌گذاری‌های پولی و ارزی، به افزایش اعتماد عمومی به بانک مرکزی و بهبود تصمیم‌گیری‌های اقتصادی کمک می‌کند. اطلاع‌رسانی درباره اهداف، ابزارها و نتایج سیاست‌ها به مردم و بازارها این امکان را می‌دهد که تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ کنند و از نوسانات ناگهانی، کمتر آسیب ببینند.

فدرال‌رزرو ایالات متحده به‌طور منظم نشست‌های خود را منتشر کرده و بیانیه‌هایی درباره وضعیت اقتصادی و سیاست‌های آینده صادر می‌کند. بانک مرکزی انگلستان و بانک مرکزی کانادا نیز با ارائه گزارش‌های دوره‌ای و شفافیت در سیاست‌گذاری‌ها، به تقویت اعتماد عمومی کمک کرده‌اند.

شفافیت در بانک‌های مرکزی مانند بانک‌مرکزی نیوزلند، که گزارشات و بیانیه‌های خود را به‌طور منظم منتشرمی‌کند، به بهبود عملکرد اقتصادی و کاهش عدم‌اطمینان بازارها منجر شده است (New Zealand Reserve Bank, ۲۰۲۳).

- ثبات مالی

حفظ ثبات قیمت‌ها و کنترل تورم از وظایف اصلی بانک مرکزی است. این امر به ایجاد محیطی پایدار برای سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی کمک می‌کند. ثبات مالی به کاهش نوسانات اقتصادی و ایجاد اعتماد در بازارها کمک می‌کند که این خود به افزایش سرمایه‌گذاری و رشد پایدار اقتصادی منجر می‌شود.

بانک‌های مرکزی موفق معمولا دارای هدف‌گذاری تورمی هستند که به‌وضوح تعیین شده و به‌صورت عمومی اعلام می‌شود. بانک مرکزی سوئیس با هدف‌گذاری تورمی دقیق و سیاست‌های پولی منسجم، به ثبات اقتصادی و کنترل تورم کمک کرده است.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد بانک‌های مرکزی که سیاست‌های پولی هدف‌گذاری تورمی دارند، به طور مؤثری در حفظ ثبات مالی و اقتصادی موفق بوده‌اند (OECD, ۲۰۲۳).

- نظارت بر سیستم بانکی

بانک مرکزی باید نظارت مؤثری بر بانک‌ها و موسسات مالی داشته باشد تا از سلامت مالی آنها اطمینان حاصل کند. این نظارت شامل بررسی نسبت‌های مالی، مدیریت ریسک و رعایت قوانین و مقررات است. نظارت مؤثر به پیشگیری از بحران‌های مالی و ایجاد ثبات در سیستم بانکی کمک می‌کند.

در کشورهایی مانند انگلستان و استرالیا، بانک مرکزی مسئولیت نظارت بر تمامی موسسات مالی را بر عهده دارد و به این ترتیب، از وقوع بحران‌های مالی جلوگیری می‌کند.

شواهد نشان می‌دهد نظارت مؤثر بر سیستم بانکی در کشورهای پیشرفته مانند استرالیا و انگلستان به کاهش وقوع بحران‌های مالی و افزایش ثبات اقتصادی منجر شده است (IMF, ۲۰۲۴).

- سیاست‌های پولی و ارزی مؤثر

توانایی تنظیم سیاست‌های پولی و ارزی به‌منظور کنترل نرخ ارز و تأثیرگذاری بر رشد اقتصادی، از ویژگی‌های مهم یک بانک مرکزی است. بانک مرکزی باید بتواند با استفاده از ابزارهای مختلف مانند نرخ بهره، عملیات بازار باز و ذخایر قانونی، به اهداف خود دست یابد.

در کشورهای موفق، تغییرات سیاستی معمولا با توجه به شرایط اقتصادی و پیش‌بینی‌های آینده انجام می‌شود. بانک مرکزی ژاپن با استفاده از سیاست‌های پولی انبساطی و ابزارهای نوین توانسته به مدیریت اقتصاد خود در شرایط بحرانی بپردازد.

استفاده از ابزارهای نوین پولی و ارزی، مانند اقدامات پولی انبساطی در بانک مرکزی ژاپن، به مدیریت اقتصاد در شرایط بحران‌های جهانی کمک کرده است (Bank of Japan, ۲۰۲۳).

- توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌ها

یک بانک مرکزی کارآمد باید توانایی شناسایی زودهنگام بحران‌ها و اتخاذ تدابیر مناسب برای مقابله با آنها را داشته باشد. این امر شامل پیش‌بینی نوسانات اقتصادی، بحران‌های بانکی و تغییرات ناگهانی در بازارهای مالی است. توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌ها به کاهش آسیب‌های اقتصادی و حفظ ثبات مالی کمک می‌کند.

در بحران مالی سال ۲۰۰۸، فدرال رزرو با اتخاذ اقدامات سریع و مؤثر توانست از وقوع یک بحران بزرگ‌تر جلوگیری کند. همچنین بانک مرکزی استرالیا با پیش‌بینی دقیق بحران‌های اقتصادی و اتخاذ تدابیر مناسب، به کاهش آسیب‌های اقتصادی کمک کرده است.

تجارب کشورهای مختلف نشان می‌دهد توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌ها، مانند عملکرد فدرال‌رزرو و بانک مرکزی استرالیا، به کاهش آسیب‌های اقتصادی و بهبود عملکرد نهادهای مالی کمک کرده است (IMF, ۲۰۲۳).

 عملکرد بانک مرکزی ایران

- استقلال بانک مرکزی

یکی از انتقادات اصلی به بانک مرکزی ایران، وابستگی آن به دولت است. در بسیاری از موارد، تصمیمات بانک مرکزی تحت‌تأثیر سیاست‌های دولت قرار گرفته‌اند که باعث کاهش اعتبار و اثرگذاری این نهاد شده است.

در مقایسه با کشورهای دیگر، مانند ترکیه که بانک مرکزی آن نیز تحت فشارهای سیاسی قرار دارد، مشاهده می‌شود که استقلال بانک مرکزی در کنترل تورم و نرخ ارز تأثیرگذار است. استقلال بانک مرکزی در کشورهایی مانند سوئد و سوئیس به موفقیت‌های قابل‌توجهی در زمینه کنترل تورم و ثبات اقتصادی منجر شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهند استقلال بانک مرکزی به کاهش نوسانات اقتصادی و افزایش اعتبار سیاست‌های پولی کمک کرده است (World Bank, ۲۰۲۳).

-  شفافیت

شفافیت یکی از نقاط ضعف عمده بانک مرکزی ایران است. اطلاع‌رسانی ناکافی درباره سیاست‌ها، تصمیمات و وضعیت اقتصادی باعث کاهش اعتماد عمومی به این نهاد شده است. این موضوع می‌تواند به عدم‌اعتماد به سیاست‌های پولی و ایجاد نوسانات اقتصادی منجر شود.

در مقایسه با سایر کشورها، مانند سوئد که سیاست‌های پولی خود را به‌صورت شفاف اعلام می‌کند، بانک مرکزی ایران نیاز به بهبود در این زمینه دارد. شفافیت در اطلاع‌رسانی می‌تواند به افزایش اعتماد عمومی و بهبود عملکرد اقتصادی کمک کند.

شفافیت در سیاست‌گذاری‌های پولی و ارزی به کاهش نوسانات و بهبود عملکرد اقتصادی منجر شده است (OECD, ۲۰۲۴).

- مدیریت تورم

بانک مرکزی ایران با چالش‌های جدی در مدیریت تورم مواجه بوده است. طی سال‌های اخیر، نرخ تورم بالای ۳۰ درصد تجربه‌شده که ناشی از عوامل مختلفی از جمله تحریم‌ها، افزایش هزینه‌ها و نوسانات ارزی بوده است.

طبق گزارشات مرکز آمار ایران، نرخ تورم در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۴۰ درصد رسید که نشان‌دهنده ناکارآمدی سیاست‌های پولی در کنترل قیمت‌ها بود. ادامه این وضعیت می‌تواند به فشارهای اقتصادی و کاهش قدرت خرید مردم منجر شود.

مدیریت موثر تورم با استفاده از سیاست‌های پولی و ارزی به کاهش فشارهای اقتصادی و بهبود وضعیت معیشتی مردم کمک می‌کند (IMF, ۲۰۲۴).

- نظارت بر سیستم بانکی

نظارت بر سیستم بانکی یکی دیگر از وظایف اصلی بانک مرکزی است. اما در سال‌های اخیر، مشکلاتی مانند عدم‌رعایت قوانین و مقررات توسط برخی از بانک‌ها باعث ایجاد بحران‌های مالی شده است. برخی از بانک‌ها با مشکلات نقدینگی مواجه شدند که ناشی از عدم‌نظارت کافی بانک مرکزی بود.

در کشورهای پیشرفته مانند انگلستان و استرالیا، نظارت مؤثر بر نظام بانکی به پیشگیری از بحران‌های مالی کمک کرده است. تقویت نظارت و اجرای دقیق قوانین می‌تواند به حفظ سلامت نظام بانکی و کاهش بحران‌ها کمک کند.

نظارت مؤثر و دقیق بر سیستم بانکی به کاهش بحران‌های مالی و بهبود وضعیت اقتصادی کمک کرده است (Bank of England, ۲۰۲۳).

- سیاست‌های پولی و ارزی

سیاست‌های ارزی بانک مرکزی ایران تحت‌تأثیر تحریم‌ها قرار گرفته است. تلاش برای حفظ ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی با استفاده از ذخایر ارزی محدود، به مشکلات اقتصادی دامن زده است.

در سال ۱۳۹۷، پس از خروج ایالات متحده از برجام، نوسانات شدیدی در نرخ ارز مشاهده شد که نشان‌دهنده ضعف در سیاست‌گذاری ارزی بود. این نوسانات می‌تواند به افزایش هزینه‌ها و کاهش ثبات اقتصادی منجر شود.

بهبود سیاست‌های پولی و ارزی با توجه به شرایط اقتصادی داخلی و خارجی می‌تواند به افزایش ثبات اقتصادی و کاهش نوسانات ارزی منجر شود (IMF, ۲۰۲۳).

-  توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌ها

واکنش بانک مرکزی ایران به بحران‌ها معمولا با تأخیر همراه بوده است. عدم‌پیش‌بینی صحیح وضعیت اقتصادی باعث شده این نهاد نتواند به‌موقع اقداماتی انجام دهد. به‌عنوان مثال، در بحران کرونا که اقتصاد جهانی تحت‌تأثیر قرار گرفت، واکنش سریع‌تر می‌توانست به کاهش آسیب‌ها کمک کند.

تجارب کشورهای دیگر نشان می‌دهد توانایی پیش‌بینی و واکنش به بحران‌ها می‌تواند به کاهش آسیب‌های اقتصادی کمک کند. بانک مرکزی فدرال‌رزرو ایالات متحده و بانک مرکزی استرالیا نمونه‌های موفق در این زمینه هستند که با واکنش‌های سریع و مؤثر، توانسته‌اند به کاهش بحران‌های اقتصادی کمک کنند.

توانایی پیش‌بینی و واکنش سریع به بحران‌ها به کاهش آسیب‌های اقتصادی و حفظ ثبات مالی کمک کرده است (Federal Reserve, ۲۰۲۳).

 تجزیه‌وتحلیل فکت‌های داخلی و خارجی

- تحریم‌ها

تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران تأثیر زیادی بر عملکرد اقتصادی کشور داشته است. این تحریم‌ها باعث کاهش درآمدهای نفتی و محدودیت دسترسی به منابع مالی شده‌اند.

طبق گزارشات وزارت نفت ایران، صادرات نفت کشور از ۲.۵ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۸ به کمتر از ۳۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است. این کاهش شدید در صادرات نفت، به فشارهای اقتصادی و مشکلات مالی کشور دامن زده است.

- نرخ ارز

نوسانات شدید نرخ ارز یکی از چالش‌های عمده اقتصاد ایران بوده است. این نوسانات باعث افزایش هزینه‌ها و کاهش قدرت خرید مردم شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ دلار در سال ۱۳۹۷ به بیش از ۲۰ هزار تومان و در سال ۱۴۰۴ به ۷۰ هزار تومان رسید که این میزان تغییر و افزایش، تأثیرات منفی زیادی روی اقتصاد داشت. این نوسانات می‌تواند به افزایش تورم و کاهش ثبات اقتصادی منجر شود.

-  تورم

نرخ تورم بالا یکی دیگر از مشکلات اساسی اقتصاد ایران است. عواملی مانند افزایش قیمت مواد غذایی، هزینه‌های درمانی و خدمات عمومی باعث افزایش فشار بر روی خانوارها شده است.

طبق آمارهای رسمی، نرخ تورم نقطه‌ای در تیرماه ۱۴۰۱ به بیش از ۵۰ درصد رسید که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی اقتصادی کشور است. این وضعیت می‌تواند به مشکلات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌تری منجر شود.

 پیشنهادات

تقویت استقلال بانک مرکزی: تلاش‌ها باید معطوف به تضمین استقلال بانک مرکزی باشد تا این نهاد بتواند تصمیمات خود را بدون فشارهای سیاسی اتخاذ کند.

افزایش شفافیت: اطلاع‌رسانی درباره سیاست‌ها و اقدامات باید بهبود یابد تا اعتماد عمومی جلب شود و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی بهبود یابد.

تقویت نظارت بر سیستم بانکی: نظارت مؤثر بر موسسات مالی باید تقویت شود تا از وقوع بحران‌های مالی جلوگیری و سلامت نظام بانکی حفظ شود.

تدوین سیاست‌های پولی مؤثر: نیاز به تدوین سیاست‌های پولی منطبق بر شرایط اقتصادی داخلی و خارجی وجود دارد تا به اهداف اقتصادی دست یافت.

آمادگی برای بحران‌ها: سازوکارهایی باید ایجاد شود تا بانک مرکزی بتواند به‌موقع به بحران‌ها واکنش نشان دهد و از آسیب‌های اقتصادی کاسته شود.

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که نیازمند اصلاحات اساسی در زمینه استقلال، شفافیت و مدیریت بحران است. تنها با اجرای این اصلاحات می‌توان انتظار داشت این نهاد نقش مؤثری در حفظ ثبات اقتصادی و ارتقاء سطح رفاه اجتماعی ایفا کند.

از سوی دیگر، تجارب جهانی نشان می‌دهد استقلال بانک مرکزی، شفافیت در سیاست‌گذاری‌ها و توانایی پیش‌بینی بحران‌ها می‌تواند به ایجاد یک نظام پولی مؤثر کمک کند. بنابراین، توجه به این نکات برای اصلاح ساختار اقتصادی ایران ضروری است. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها تلاش می کند تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.