جایگاه اقتصاد فرهنگ و هنر در ایران و جهان

اقتصاد فرهنگ و هنر  به‌عنوان یک بخش حیاتی و متنوع از اقتصاد جهانی، به شکلی قابل توجه بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تأثیرگذار است. این حوزه شامل تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات فرهنگی و هنری است که نه‌تنها به غنای فرهنگی جوامع کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان یک محرک قوی برای رشد اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی نیز عمل می‌کند. فرهنگ و هنر، صرفاً عرصه‌ای برای بیان خلاقیت انسانی نیست، بلکه ابزاری راهبردی برای تقویت جایگاه کشورها در نظام اقتصادی  در جهان به شمار می‌روند.

صنایع فرهنگی و هنری به‌ویژه در عصر دیجیتال و جهانی شدن، جایگاه ویژه‌ای یافته و نقش کلیدی در شکل‌دهی هویت ملی و فرهنگی کشورهای مختلف ایفا می‌کنند. در سطح جهانی، اقتصاد فرهنگی و هنری به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمد و رشد اقتصادی شناخته می‌شود و این نقش از طریق فعالیت‌های متنوعی نظیر سینما، موسیقی، هنرهای تجسمی، تئاتر و نمایشگاه‌های هنری به نمایش گذاشته می‌شود. کشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه در این بخش، نه‌تنها بازارهای داخلی خود را تقویت کرده‌اند، بلکه از طریق حراج های داخلی و بین المللی و صادرات آثار فرهنگی، تصویر مطلوبی از خود به جهان ارائه داده‌اند.

به‌ویژه، تحولات فناورانه و گسترش پلتفرم‌های دیجیتال به رشد و تحول این صنایع کمک کرده و آنها را به محورهایی اصلی برای تبادل فرهنگی و اقتصادی تبدیل کرده است. در دنیای امروز، دیجیتالی شدن نه‌تنها به افزایش دسترسی جهانی به تولیدات هنری کمک کرده، بلکه موجب ایجاد مدل‌های نوین درآمدزایی و گسترش اقتصاد اشتراکی در این حوزه شده است.

در ایران نیز، با وجود غنای فرهنگی و تاریخی، جایگاه اقتصاد فرهنگ و هنر هنوز با پتانسیل واقعی آن فاصله دارد. چالش‌هایی مانند کمبود سرمایه‌گذاری‌های ساختاری، محدودیت در بازارهای بین‌المللی و سیاست‌های فرهنگی غیرهماهنگ از موانع عمده پیشرفت این بخش هستند. با این حال، توجه به ارزش‌آفرینی اقتصادی فرهنگ و هنر می‌تواند ایران را به یکی از بازیگران تأثیرگذار در بازارهای جهانی تبدیل کند و بستری برای گسترش تعاملات فرهنگی و افزایش درآمد ملی فراهم آورد.

نویسنده سلسله مقالات «چراغ اقتصاد»  چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران، به عنوان یک فعال و مدیر فرهنگی، هنری و رسانه ای، در این یادداشت، با تحلیل وضعیت اقتصاد فرهنگ و هنر در سطح جهانی و موقعیت ایران در این زمینه، به بررسی جزئیات و ابعاد مختلف این موضوع می‌پردازد. بی تردید به‌کارگیری داده‌های جهانی و مقایسه آنها با وضعیت ایران، به ما کمک خواهد کرد تا درک بهتری از فرصت‌ها و چالش‌های موجود در این بخش پیدا کنیم و راهکارهایی برای بهبود و توسعه آن پیشنهاد دهیم و در یک جمله هدف نویسنده مقاله این است که اقتصاد فرهنگ و هنر نه‌تنها به‌عنوان یک عامل مکمل، بلکه به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی کشور در نظر گرفته شود.

وضعیت جهانی اقتصاد فرهنگ و هنر

-  اقتصاد صنعت سینما

سینما یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد فرهنگی جهانی است. صنعت سینما به‌ویژه هالیوود، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید فیلم در جهان، درآمدهای بسیار بالایی را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۲۳، درآمد جهانی سینما به‌طور کلی به حدود ۴۵ میلیارد دلار رسید. هالیوود با تولید بیش از ۶۰۰ فیلم در سال و درآمد سالانه حدود ۱۱ میلیارد دلار، نقش برجسته‌ای در این صنعت ایفا می‌کند. بالیوود نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین صنعت سینمایی از نظر تعداد تولیدات، درآمدی در حدود ۲.۷ میلیارد دلار در سال دارد. پیشرفت‌های تکنولوژیکی و افزایش کاربرد دیجیتال به رشد صنعت سینما کمک کرده است. پلتفرم‌های استریمینگ مانند نتفلیکس و آمازون پرایم به‌ویژه در دوران پاندمی کووید-۱۹ تقاضای بیشتری برای محتواهای سینمایی ایجاد کردند. این تغییرات به‌طور قابل‌توجهی بر الگوهای مصرف و تولید سینمای جهانی تأثیر گذاشته است.

-  اقتصاد موسیقی

صنعت موسیقی جهانی نیز از نظر اقتصادی بسیار قابل توجه است. در سال ۲۰۲۳، درآمد جهانی صنعت موسیقی به حدود ۷۰ میلیارد دلار رسید. این درآمد از طریق فروش آلبوم‌ها، استریمینگ موسیقی، برگزاری کنسرت‌ها و تورهای جهانی کسب می‌شود. کنسرت‌های موسیقی، به‌ویژه در کشورهای پیشرفته، بخش عمده‌ای از درآمد این صنعت را تشکیل می‌دهند. به‌عنوان مثال، تور جهانی خواننده‌های مشهور می‌تواند درآمدی چندین میلیون دلاری را به همراه داشته باشد. علاوه بر درآمدهای مستقیم، صنعت موسیقی به‌عنوان یک محرک فرهنگی و اجتماعی نیز اهمیت زیادی دارد. موسیقی به‌عنوان یک ابزار ارتباطی جهانی به ترویج فرهنگ و هویت‌های محلی کمک می‌کند و به تقویت جوامع محلی و بین‌المللی می‌پردازد.

-  اقتصاد نقاشی و هنرهای تجسمی

بازار هنرهای تجسمی، شامل نقاشی، مجسمه‌سازی و آثار هنری دیگر، به‌ویژه در حراج‌های بین‌المللی، درآمدهای قابل‌توجهی را به خود اختصاص می‌دهد. در سال ۲۰۲۲، بازار هنر جهانی به درآمدی حدود ۶۵ میلیارد دلار رسید. موزه لوور در فرانسه، به‌عنوان یکی از معروف‌ترین موزه‌های جهان، سالانه حدود ۱۰۰ میلیون یورو از فروش بلیت و درآمدهای جانبی به‌دست می‌آورد. حراج‌هایی مانند کریستیز و ساتبیز نیز در هر سال میلیون‌ها دلار از فروش آثار هنری کسب می‌کنند. رشد بازار هنر به‌ویژه در حوزه‌های دیجیتال و NFT (توکن‌های غیرقابل تعویض) نیز قابل توجه است. این فناوری‌ها به هنرمندان و سرمایه‌گذاران امکان جدیدی برای خریدوفروش آثار هنری با استفاده از بلاک‌چین ارائه می‌دهند و به ایجاد بازارهای نوین در عرصه هنر کمک می‌کنند.

-  اقتصاد تئاتر و نمایش

صنعت تئاتر و نمایش نیز بخش مهمی از اقتصاد فرهنگی جهانی است. براساس گزارش‌های اخیر، درآمد جهانی تئاتر و نمایش به حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده است. تئاتر برادوی در نیویورک به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تئاتر در جهان، با درآمدی حدود ۱.۵ میلیارد دلار در سال، نقش مهمی در این صنعت ایفا می‌کند. تئاترهای معروف و جشنواره‌های تئاتری جهانی نیز به توسعه و شناساندن آثار تئاتری کمک می‌کنند. این رویدادها به‌عنوان فرصت‌هایی برای نمایش هنرهای نمایشی و جذب مخاطبان بین‌المللی عمل می‌کنند.

-  نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری بین‌المللی

نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری بین‌المللی، از جمله نمایشگاه‌های هنری و حراج‌های بین‌المللی، درآمدهای قابل‌توجهی دارند. نمایشگاه‌هایی مانند  biennaleو دیگر رویدادهای فرهنگی بزرگ، سالانه میلیون‌ها دلار از فروش بلیت، آثار هنری و اسپانسری به‌دست می‌آورند. به‌عنوان مثال، biennale ونیز یکی از مهم‌ترین نمایشگاه‌های هنری جهانی، در سال ۲۰۲۳ درآمدی حدود ۵۰ میلیون یورو از فروش بلیت و اسپانسری کسب کرد. این رویدادها به‌عنوان پلتفرم‌هایی برای معرفی هنرمندان جدید و ایجاد شبکه‌های بین‌المللی در حوزه هنر عمل می‌کنند و تأثیر زیادی بر بازار هنر جهانی دارند.

موقعیت ایران در اقتصاد فرهنگی و هنری

- جاذبه‌های فرهنگی ایران

ایران با داشتن تاریخچه‌ای غنی و تنوع فرهنگی، یکی از کشورهای برجسته در عرصه فرهنگ و هنر به‌شمار می‌رود. آثار باستانی نظیر تخت‌جمشید، میدان نقش جهان، و شهرهای تاریخی مانند یزد و اصفهان نمایانگر غنای فرهنگی این کشور هستند. هنرهای سنتی مانند فرش‌بافی، کاشی‌کاری، خوشنویسی و موسیقی ایرانی نیز از جاذبه‌های فرهنگی مهم ایران محسوب می‌شوند. موسیقی ایرانی با ریشه‌های عمیق تاریخی و تنوع سازها و سبک‌ها، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین هنرهای کشور شناخته می‌شود. همچنین آثار باستانی و معماری ایرانی، از جمله مساجد و بناهای تاریخی، به‌عنوان جاذبه‌های مهم گردشگری و فرهنگی موردتوجه هستند.

-  آمار و ارقام

براساس آمارهای مرکز آمار ایران، سهم صنایع خلاق از تولید ناخالص داخلی کشور حدود ۳ درصد است که این رقم در مقایسه با کشورهای دیگر پایین‌تر است. همچنین تعداد هنرمندان و فعالان فرهنگی در ایران به بیش از ۲ میلیون نفر می‌رسد که نشان‌دهنده پتانسیل بالای این حوزه است. درآمد سالانه صنعت سینما در ایران حدود ۳۰۰ میلیون دلار و درآمد سالانه از برگزاری کنسرت‌ها و رویدادهای موسیقی حدود ۵۰ میلیون دلار است. علاوه بر این، بازار هنرهای تجسمی و نمایش‌های فرهنگی نیز با وجود استعدادهای فراوان، هنوز نتوانسته‌اند به جایگاه مناسبی در بازارهای جهانی دست یابند.

- چالش‌ها و موانع

ایران با وجود غنای فرهنگی، با چالش‌هایی در زمینه اقتصاد فرهنگی مواجه است. تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی، زیرساخت‌های ناکافی و عدم‌حمایت کافی از هنرمندان از جمله موانع اصلی هستند که بر توسعه این بخش تأثیرگذارند.

عوامل مؤثر بر وضعیت کنونی ایران در اقتصاد فرهنگ و هنر

-نگرش‌های ایدئولوژیک و تأثیرات آن بر فرهنگ و هنر

نگرش‌های ایدئولوژیک می‌توانند به‌طور قابل‌توجهی بر اقتصاد فرهنگی و هنری تأثیر بگذارند و چالش‌های مهمی را در این زمینه ایجاد کنند. این نگرش‌ها می‌توانند بر سیاست‌گذاری‌ها، حمایت‌ها و نحوه برخورد با فعالیت‌های فرهنگی و هنری تأثیر بگذارند. در اینجا به بررسی تأثیرات نگرش‌های ایدئولوژیک بر اقتصاد فرهنگی و هنری ایران می‌پردازیم:

محدودیت‌های محتوایی و سانسور: نگرش‌های ایدئولوژیک می‌توانند منجر به محدودیت‌های محتوایی و سانسور در تولید و توزیع آثار فرهنگی و هنری شوند. این محدودیت‌ها می‌توانند تأثیرات منفی بر خلاقیت هنرمندان و کاهش تنوع و کیفیت آثار داشته باشند.

تأثیر بر بودجه و حمایت مالی: نگرش‌های ایدئولوژیک ممکن است بر تخصیص بودجه به بخش‌های مختلف فرهنگی و هنری تأثیر بگذارند. هنرمندانی که با ایدئولوژی‌های رسمی هم‌خوانی ندارند، ممکن است از دریافت حمایت‌های مالی محروم شوند، که می‌تواند بر کیفیت و تنوع آثار تأثیر منفی بگذارد.

تضعیف ارتباطات بین‌المللی: نگرش‌های ایدئولوژیک می‌توانند بر روابط فرهنگی بین‌المللی تأثیر بگذارند و مانع از تبادل فرهنگی مؤثر با دیگر کشورها شوند. این موضوع می‌تواند فرصت‌های همکاری و بهره‌برداری از تجربیات جهانی را کاهش دهد.

تأثیر بر هویت و تنوع فرهنگی: فشار برای تطابق با ایدئولوژی‌های غالب ممکن است منجر به تضعیف تنوع فرهنگی و هنری شود و فرهنگ غالب را به‌جای فرهنگ‌های مختلف ترویج دهد که می‌تواند به کاهش غنای فرهنگی جامعه منجر شود.

تأثیر بر پذیرش نوآوری‌ها: نگرش‌های ایدئولوژیک می‌توانند مانع از پذیرش نوآوری‌ها در فرهنگ و هنر و به مقاومت در برابر تغییرات جدید منجر شوند که بر پیشرفت و توسعه هنرهای نوین تأثیر منفی می‌گذارد.

فشارهای اجتماعی و فرهنگی: هنرمندان ممکن است تحت فشارهای اجتماعی برای تطابق با ارزش‌ها و هنجارهای ایدئولوژیک قرار گیرند که می‌تواند بر آزادی خلاقیت و بیان هنری تأثیر منفی بگذارد.

-تحریم‌ها و مسائل سیاسی

تحریم‌ها یکی از عوامل اصلی محدودکننده برای توسعه اقتصاد فرهنگی در ایران هستند. این موضوع باعث کاهش فرصت‌های همکاری بین‌المللی شده و مانع از جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود. همچنین تصویر منفی از ایران در رسانه‌های بین‌المللی ممکن است بر تصمیم‌گیری گردشگران و هنرمندان خارجی تأثیر بگذارد. تحریم‌ها و مسائل سیاسی باعث محدودیت در دسترسی به بازارهای جهانی و کاهش فرصت‌های همکاری بین‌المللی شده‌اند. مشکلات اقتصادی و کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرهنگی، از جمله سالن‌های نمایش و مراکز هنری نیز مانع از توسعه پایدار این بخش شده است.

-  زیرساخت‌های ناکافی

زیرساخت‌های ناکافی مانند سالن‌های نمایش، مراکز هنری و کتابخانه‌ها نیز بر این صنعت تأثیر منفی گذاشته‌اند. برای جذب مخاطبان و هنرمندان، نیاز به سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها احساس می‌شود.

-  عدم‌حمایت از هنرمندان

عدم‌حمایت مالی از هنرمندان و فعالان فرهنگی یکی دیگر از مشکلات موجود است. بسیاری از هنرمندان با مشکلات مالی مواجه هستند که مانع از ادامه فعالیت‌های هنری آنها می‌شود.

-  تبلیغات ضعیف

کمبود تبلیغات مؤثر در سطح بین‌المللی نیز یکی دیگر از عواملی است که باعث کاهش شناخت جهانی از فرهنگ و هنر ایران شده است.

فرصت‌ها و چالش‌های آینده

- فرصت‌ها

پتانسیل گردشگری فرهنگی: با توجه به غنای فرهنگی ایران، توسعه گردشگری فرهنگی می‌تواند فرصتی مناسب برای جذب گردشگران باشد.

توسعه فناوری اطلاعات: استفاده از فناوری اطلاعات برای معرفی هنرها و فرهنگ ایرانی می‌تواند به افزایش شناخت جهانی کمک کند.

سرمایه‌گذاری خارجی: جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش فرهنگ و هنر می‌تواند به توسعه زیرساخت‌ها و خدمات کمک کند.

-  چالش‌ها

تداوم تحریم‌ها: ادامه تحریم‌ها می‌تواند مانع اصلی برای جذب سرمایه‌گذاری و گردشگران باشد.

رقابت با دیگر کشورها: کشورهای همسایه مانند ترکیه و امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت فرهنگ و هنر رقابت سنگینی را برای ایران ایجاد کرده‌اند.

مدیریت منابع: نیاز به مدیریت صحیح منابع طبیعی و فرهنگی برای حفظ جاذبه‌های فرهنگی وجود دارد.

 جمع‌بندی

اقتصاد فرهنگی و هنری یکی از بخش‌های کلیدی در توسعه اقتصادی جهانی است که توانسته به‌عنوان یک منبع درآمدی پایدار و محرک رشد اقتصادی در کشورهای مختلف شناخته شود. این حوزه به‌ویژه در عصر دیجیتال و جهانی شدن، نقشی بی‌بدیل در ارتقاء هویت فرهنگی و تبادل بین‌فرهنگی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از منابع اصلی اشتغال‌زایی و درآمدزایی به‌شمار می‌آید. در حالی که کشورهای مختلف با توجه به ویژگی‌ها و امکانات خاص خود توانسته‌اند از مزایای اقتصاد فرهنگی و هنری بهره‌برداری کنند، ایران نیز با داشتن جاذبه‌های فرهنگی و هنری بی‌نظیر، پتانسیل بالایی برای توسعه این صنعت دارد، اما با وجود این پتانسیل‌ها، کشور با چالش‌هایی جدی از جمله تحریم‌ها، زیرساخت‌های ناکافی، عدم‌حمایت کافی از هنرمندان و تبلیغات ضعیف روبه‌رو است که بر توسعه و بهره‌برداری از این بخش تأثیرگذارند.

برای تحقق پتانسیل‌های موجود و ارتقاء موقعیت ایران در اقتصاد فرهنگی و هنری، نیاز به رویکردی جامع و هماهنگ وجود دارد. دولت و نهادهای مرتبط باید اقداماتی جدی و مؤثر برای بهبود زیرساخت‌ها، تقویت حمایت از هنرمندان، افزایش امنیت و ایجاد تبلیغات مؤثر انجام دهند. همچنین جذب سرمایه‌گذاری خارجی و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین می‌تواند به توسعه پایدار این صنعت کمک کند و به رشد اقتصادی و ایجاد تصویری مثبت از ایران در سطح بین‌المللی منجر شود. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده با ارایه سلسله مقالاتی اقتصادی، تحت عنوان «چراغ اقتصاد» می‌کوشد تا چراغ راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.