مقصر دانستن بخش خصوصی در حادثه طبس ساده انگاری است

فاجعه معدن طبس دردناک است ولی از آن جایی دردناک تر و تلخ تر می شود که تکرار شدنش انگار عادی هم شده است، این بار ۵۰ تن جان باختند و خبرش در ایران که هیچ در دنیا پیچید، ولی جان هایی که در سکوت خبری در این معدن مخوف زغال سنگ گرفته می شود چه می شود؟ فقط در معادن زغال ایران از ابتدای امسال ۱۰ حادثه منجر به فوت دیگر هم داشتیم. آن هایی که می توانند جان شان را بر می دارند و حتی دیگر طرف آن هم پیدایشان نمی شود ولی کارگران ناچاری که با ماهی فقط حدود ۱۳ میلیون تومان صورت شان را با سیاهی زغال کبود نگه می دارند یا باید رنج نان را با ریسک جان شان بپردازند و یا با سفره خالی برای خانواده شان کنار بیایند.

این سوگینه نوشتن هم انگار دیگر عادی شده است وقتی صدایی شنیده نمی شود، اگر شنیده می شد صدای خس خس ریه های اهالی معدن طبس با دسترنجی که به هیچ وجه با رنج شان یکی نیست حتما گوش شنوایی داشت خیلی زودتر از این فاجعه، فاجعه ای که تکرار شد و اگر مسئولان به خودشان نیایند، باز هم تکرار خواهد شد. برای این اتفاق تلخ با «بیژن شیردل» یکی از کارشناسان معدن که خود دوره ای را به عنوان زمین شناس در معدن زغال سنگ طبس مشغول کار بود گفت و گو گرفتیم، پسر جوان آن روزها هنوز هم چهره های سودازده ای را که در ابتدای هر شیفت با هر درجه ای از تعلق مذهبی بدون خواندن تشهد وارد واگن نفربر می شدند را از یاد نمی برد. چهره مردانی که غم نان را با یاد مرگ توامان داشتند.

«بیژن شیردل» در گفت و گو با تیتر کوتاه گفت: بیایید ابتدا از آمار صحبت کنیم، وقوع بیش از ۳ هزار حادثه در طول یک دهه و کشته شدن حدود ۴۵۰ معدنچی و آسیب دیدگی حدود ۱۳ هزار کارگر دیگر بر اساس آمارهای رسانه های ایران نشان از وقوع روزانه حوادث منجر به جرح دارد. اکثر قریب به اتفاق این حوادث هم در معادن زغال سنگ ایران به وقوع پیوسته که بررسی عوامل این حوادث را ضروری می کند. طبق آمار به ازای تولید هر ۲۰ هزار تن زغال سنگ یک نفر جان می دهد این در حالی است که در چین به ازای تولید هر ۲۰۰ میلیون تن یک حادثه منجر به فوت دارند.

کارشناس ارشد زمین شناسی مهندسی افزود: ایران دارای معادن غنی زغال سنگ است که با ذخایر اثبات‌شده تا عمق ۱۰۰۰ متری در حدود ۱۴ میلیارد تن، جزو ۱۰ کشور اول دنیا شناخته می‌شود. با این حال باز هم مطابق آمار ارائه‌شده این بار از سوی گمرک، در سال ۱۴۰۱ بیش از ۷۸۰ میلیون دلار واردات زغال سنگ صورت گرفته در حالی که قیمت زغال سنگ وارداتی سه برابر قیمت داخلی آن است! اما هنوز واردات آن در کشور ارجحیت دارد! و در این میان باید به ذوب آهن اصفهان اشاره کرد که اصلی‌ترین واردکننده زغال سنگ یعنی (۸۰ درصد) به حساب می‌آید که به‌رغم ثبت عدم‌النفع ۱۰ هزار میلیارد تومانی در این راه، همچنان به واردات اصرار دارد.

شیردل تصریح کرد: میزان نیاز کنسانتره زغال سنگ کشور سالانه به ۳.۵ میلیون تن می‌رسد و این درحالی است که ظرفیت تولید زغال سنگ از ۹.۵ میلیون تن در سال پیشی می‌گیرد. تولید کنسانتره در سال گذشته ۲.۷ میلیون تن بود و این پیش‌بینی می‌شود که تولید امسال ۱۵ درصد هم کاهش داشته باشد؛ این درحالی است که به‌رغم افزایش قیمت جهانی این ماده معدنی، در دوره هایی حتی شاهد کاهش قیمت در داخل کشور بودیم.

وی اضافه کرد: بدون درنظرداشت حادثه معدن پروده ۵ طبس و مرور آمار بالا و مشاهده جمع اضداد به تنهایی برای ایجاب ضرورت بررسی وضعیت معادن زغال سنگ ایران کافی خواهد بود و حالا بیایید به بحث ایمنی این معدن هم بپردازیم.

او که کارشناس رسمی دادگستری در امور معادن هم هست عنوان کرد: با توجه به گزارش اولیه حادثه در خصوص نشت و انفجار گاز متان لازم است بدانیم که نشت گاز متان در معادن زغال سنگ یا به صورت تدریجی است که همراه با استخراج زغال سنگ و با تهویه مصنوعی و حتی طبیعی قابل کنترل است که در معدن پروده ۵ طبس تهویه به شکل سری از کارگاهی به کارگاه دیگر انجام می شده که فقط در موارد خاص و به شرط اطمینان از سیستم تهویه قابل اجراست و یا در اثر برخورد با حفره های گاز محصور شده در حین استخراج است که منجر به خروج ناگهانی و سریع گاز متان می شود که با سیستم های هشدار و سنجش گازها قابل شناسایی و کنترل است .

بیژن شیردل که خود تجربه ماه ها کار در این معدن را دارد اظهار کرد: متاسفانه تجهیزات ایمنی معادن زغال‌سنگ نظیر دستگاه‌های هشداردهنده گازهای خطرناک، سیستم‌های ضدجرقه و تهویه مطلوب، ضعیف و ناکارامد هستند، به همین دلیل هر لحظه این خطر وجود دارد که  در اثر نشت گاز با انفجاری مهیب و ریزش سقف و دیواره‌ها، معدنکاران از بین بروند؛ در حال حاضر به دلیل بهای بالای این تجهیزات و وجود تحریم‌های ظالمانه در خیلی از موارد توان به روزرسانی تجهیزات و وسایل ایمنی مورد نیاز برای معادن وجود ندارد و لازم به ذکر است تجهیز ایمنی معادن ۳۰ میلیون دلار نیاز دارد، این در حالی است که بر اساس آخرین آمارها ۷۸۰ میلیون دلار زغال در سال ۱۴۰۱ وارد شده است!

وی با اشاره به بخش اقتصادی این موضوع نیز گفت: نبود تناسب بین بهای تمام‌شده زغال ‌سنگ تولیدی و قیمت فروش مهم ‌ترین چالش فعالان این معادن است، این موضوع در معادن زغال‌ سنگ نسبت به سایر معادن به این دلیل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که الزامات ایمنی معادن زغال‌ سنگ نسبت به سایر معادن باید بیشتر رعایت شود. از آن جایی که مهم‌ترین معیار در هزینه تولید فولاد  انرژی است، به طور سنتی در دنیا قیمت زغال سنگ را بر اساس قیمت فولاد تعیین می‌کنند، یعنی به طور معمول ۳۵ درصد هزینه‌های تولید فولاد هزینه انرژی و قیمت تمام شده زغال سنگ در نظر گرفته می شود اما در ایران این رقم ۲۶.۵ درصد قیمت شمش فولاد خوزستان است و این در حالی است که فولاد خوزستان به روش کوره بلند کار نمی‌کند و هزینه تولید پایین تری دارد، بنابراین قیمت فروش بسیار پایین تر به صورت دستوری و تکلیفی از سوی وزارت صمت ابلاغ می شود.

وی یادآور شد:آورده پایین تولید زغال نسبت به هزینه‌های آن باعث شده صاحبان معادن و کارفرمایان تا حدودی قید رعایت ایمنی را بزنند تا بدین‌ صورت از هزینه‌های خود بکاهند که  این نوع سیاست‌گذاری تبعاتی همچون رعایت نشدن حقوق کارگران و بی‌توجهی به ایمنی و استانداردهای مربوط به معادن را به دنبال داشته و همچنین باعث عدم رشد توسعه معادن در ایران شده است.

بیژن شیردل با اشاره به اهمیت توسعه معادن زغال سنگ اظهار کرد: زمانی که توسعه معادن زغال‌سنگ انجام نشود، رشد تولید ماده معدنی کاهش می‌یابد و به طورکلی همین مسائل موجب عقب ماندگی این صنعت نسبت به برنامه طرح جامع زغال‌سنگ کشور شده است.

وی که تجربه کار در چندین معدن و پروژه سد سازی خارج از کشور را هم دارد تصریح کرد: با وجود پتانسیل‌های فراوان در صنایع پایین‌دست زغال‌سنگ، به دلیل قیمت پایین این ماده معدنی که حقوق و دستمزد کارگران را نیز با چالش مواجه کرده و بیش از ۸۰ درصد درآمد معادن صرف پرداخت حقوق و دستمزد می‌شود این بخش همچنان مورد توجه قرار نگرفته و در صنایع پایین‌دستی فعالیت خاصی صورت نگرفته است. آهن و زغال در صنعت فولاد کالای مکمل اند و می توان سود سرشار استخراج روباز معادن آهن را که در نهایت بدون زغال سنگ در صنعت فولاد ناقص شمرده می شوند را مدیریت کرد و ریسک ایمنی در معادن زغال سنگ به مراتب کاهش می داد.

او در خصوص کار سخت معدنچیان بیان کرد: کارگران استخراج در صورتی که هیچ مشکلی نداشته باشند باید حداقل ۲۰ سال به صورت پیوسته کار کنند تا بتوانند بازنشسته شوند، ۲۰ سال کار پیوسته در معادن زغال‌سنگ زیرزمینی باعث فرسودگی نیروی انسانی و عدم بهره‌وری کافی می‌شود و این موضوع ضربه بزرگی هم به تولید و استخراج زغال‌سنگ در کشور وارد کرده است، همین موضوع نشان می دهد که باید اصلاحات لازم در خصوص ضریب مشاغل سخت و زیان‌آور صورت گیرد.

شیردل گفت: در چارچوب ضوابط نظام مهندسی معدن در حال حاضر مسئول فنی معدن زیر نظر بهره بردار معدن کار می کند در صورتی که دستگاه های نظارتی از او درخواست شرح وظایف  ناظر مستقل را دارند، بنابراین از دیگر اقدامات حمایتی که دولت می‌تواند انجام دهد می توان به اجازه استخدام افراد برای بازرسی کار و مجهز کردن این افراد به دانش روز و تجهیزات نوین اشاره کرد، همچنین توجه و ترتیب اثر دادن مقامات استانی و قضایی به گزارشات بازرسان کار در پیشگیری از چنین حوادثی بسیار اثربخش است.

او بزرگترین مسئله در مسیر توسعه و پیشرفت کشور به خصوص در بخش دولتی را رانتی بودن پست ها و جایگاه های مدیریتی دانست و بیان کرد: این امر به ویژه در بخش های تخصصی مانند معادن نمود بیشتری دارد که با نگاهی به چارت سازمان صمت در استان ها هم مشاهده می شود که غالبا نیروهای با تخصص های غیر در معاونت معدنی عهده دار مسئولیتی شده اند که تخصصی در آن ندارند و به نظر من بحث احیاء وزارت معادن ضروری است و باید مورد بررسی قرار بگیرد.

این مهندس زمین شناسی که تجربه کار در بسیاری از معادن و سدهای کشور را دارد، خاطرنشان کرد: همان طور که گفتم باوجود ذخایر قابل توجه معادن زغال‌سنگ کشور، بیش از نیمی از مصرف داخلی وارد می شود در حالی که توان تولید بیش از دوبرابر مصرف داخلی و صادرات آن وجود دارد. قیمت زغال سنگ تولید داخل کمتر از ۳۰ درصد نمونه وارداتی آن است و تجهیز ایمنی معادن زغال سنگ ایران تنها ۴  درصد هزینه واردات یکساله  این ماده معدنی خواهد بود. عدم توجه مسئولان کشور به این بخش و ضعف عمده این صنعت که همانا عدم قیمت گذاری صحیح ماده معدنی است مسبب اصلی حوادثی از این دست خواهد بود که من هم مانند بسیاری از کارشناسان معتقدم مقصر جلوه دادن بخش خصوصی، پیمانکار و .... ساده انگاری است که به تکرار حوادث تلخ و غمباری چون معدن پروده ۵ طبس، دامن خواهد زد.