آشنایی با آئین عزاداری در بوشهر / از سنج و دمام زنی تا هیا مظلوم

در استان بوشهر واقع در جنوب غربی ایران، هرساله شاهد برگزاری مراسم‌های باشکوه مذهبی در مناسبت‌های مختلف بویژه در ماه محرم هستیم. آئین عزاداری در بوشهر که در لیست آثار معنوی ایران نیز ثبت شده است، قدمت دیرینه داشته که تا به امروز توسط مردمان این منطقه حفظ و اجرا شده است. وجود مراسم‌های مختلف با نحوه اجرای متفاوت در عزاداری بوشهری، توجه بسیاری از افراد را به خودجلب کرده است. دراین مطلب به بررسی انواع آئین‌های مذهبی در بوشهر می‌پردازیم.

آشنایی با آئین عزاداری در بوشهر

آئین عزاداری در بوشهر دارای قدمت زیادی است و یکی از آئین‌های مشهور در این منطقه محسوب می‌شود. مراسم عزاداری بوشهری‌ها در بین مردم آن جایگاه ویژه‌ای داشته و تا به امروز نیز حفظ شده است. به همین دلیل و با توجه به سبک خاص آئین عزاداری در بوشهر، در فهرست آثار معنوی ایران به ثبت رسیده است.

بخش‌های اصلی و مهم آئین عزاداری در بوشهر شامل نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و نوازندگی سنج و دمام است. عزاداری استان بوشهر یکی از منحصربه‌فردترین عزاداری‌ها در کل ایران شناخته می‌شود که از قسمت‌های مختلف تشکیل شده است. هرکدام از این بخش‌ها نیز با آداب مخصوص به خود و در زمان مشخص برگزار می‌شود. آئین عزاداری در بوشهر بویژه در ماه محرم با برپاکردن خیمه‌ها، سینه‌زنی و سیاه‌پوش کردن معابر و تکیه‌ها از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. در ادامه به بررسی بخش‌های آئین عزاداری در بوشهر و نحوه برگزاری آن به تفکیک می‌پردازیم.

با توجه به قدمت و جایگاه آئین عزاداری در بوشهر و شهرت آن در داخل و خارج از کشور، به بررسی و معرفی جزئیات عزاداری در بوشهر می‌پردازیم.

سنج و دمام در آئین عزاداری بوشهر

جایگاه و تعریف دو نوای زیبا و سنتی استان بوشهر با نام سنج و دمام به گونه‌ای است که از آن برای دعوت عزادارن به شرکت در مراسم عزاداری و یا مراسم عزاداری سالار شهیدان استفاده می‌شود. گروه دمام زن که از ۵ تا ۷ نفر تشکیل می‌شود، به شکلی هماهنگ و با ریتمی مناسب با آئین عزاداری بوشهری‌ها، به نواختن می‌پردازند. دمام زن‌ها همچنین باید با گروه سنج‎زن نیز در هماهنگی باشند. این گروه شامل این افراد است:

• یک نفر اشکون زن (دمام کوچک)

• دو نفر غمبرزن (دمام بزرگ)

• چهار نفر هم زیر غمبرزن (دمام متوسط)

مراسم  پامنبری آئین عزاداری در بوشهر

بعد از بلند شدن نوای معنوی و زیبای سنج و دمام در عزاداری بوشهری، پامنبری دومین مرحله از آئین عزاداری در بوشهر محسوب می‌شود. این مراسم به گونه‌ای است که تعدادی از افراد قدیمی، مسن و خوش صدا در کنار منبر نشسته و به‌صورت جمعی و با نوا و سبکی خاص، مراسم پامنبری را اجرا می‌کنند.

پامنبری خوانی درواقع به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین سبک‌ها و روش‌های نوحه‌خوانی در آئین عزاداری در بوشهر شناخته می‌شود. این مراسم در ماه محرم، قبل از سخنرانی مذهبی در کنار منبر برگزار شده و در بخش‌هایی از آن، مردم نیز همخوانی و مشارکت می‌کنند.

مراسم سینه‌زنی آئین عزاداری در بوشهر

مراسم سینه‌زنی سومین مرحله از آئین عزاداری در بوشهر محسوب می‌شود. در این مراسم ابتدا تعداد زیادی از افراد سینه‌زن، حلقه‌های ویژه سینه‌زنی را تشکیل می‌دهند. به این حلقه‌ها اصطلاحا بر(BOR) می‌گویند. در مراسم سینه‌زنی بوشهری، یک نفر به‌عنوان پیشخوان وجود دارد که با خواندن نوحه‌هایی قبل از شروع مراسم سینه‌زنی، مجلس عزاداری را آماده می‌کند.

در هر حلقه سینه‌زنی یا همان بر، افراد باید با دست چپ خود، کمر فرد کناری را گرفته و با دست بر سینه خود بزند. سینه‌زن‌ها در آئین عزاداری در بوشهر همچنین باید با هر ضربه به سینه، پای خود را نیز حرکت دهند و به شکل دایره‌ای حلقه سینه‌زنی را به حرکت درآورند. در این مراسم، نوحه‌خوان اصلی مراسم عزاداری باید نوحه را به صورت دوضرب اجرا کند.

از قسمت‌های بی‌نظیر مزاسم سینه‌زنی آئین عزاداری در بوشهر، بخش اعلام واحد توسط نوحه‌خوان اصلی است. این قسمت روش اجرایی خاص خود را دارد و معمولا در انتهای مراسم سینه‌زنی انجام می‌شود. بعد از ایجاد شور در بین سینه‌زنان، نوحه‌خوان با صدای بلند می‌گوید واحد، که بعد از آن تمام سینه‌زن‌ها در حلقه‌های مختلف باید فقط برروی پای راست خود بزنند. سینه‌زنان بعد از اعلام واحد توسط نوحه‌خوان اصلی مراسم عزاداری بوشهری، با حرکات موزون و هماهنگ با نوای نوحه، پای راست خود را در حالی که بدن‌شان خم است، به عقب می‌اندازند، دست راست خود را نزدیک زمین کرده و با چرخش دست، به صورت هماهنگ بلند می‌شوند و به سینه خود می‌زنند.

وجود حلقه‌های سینه‌زنی از ۵ تا ۲۰ حلقه و نحوه خاص برگزاری مراسم، این آئین را به یکی از معروف‌ترین و بزرگ‌ترین آئین عزاداری در بوشهر تبدیل کرده است. آئین سینه‌زنی بوشهری، به ثبت ملی رسیده است.

مراسم هوسه یا بزله خوانی در آئین عزاداری بوشهری

مراسم هوسه یا بزله خوانی از جمله آداب و رسوم و مراسم‌های محلی در بوشهر است که دارای قدمت زیادی است. این مراسم در عزاداری بوشهری و بویژه در ماه محرم انجام می‌شود. کل مراسم بزله خوانی بوشهری شمامل نوحه خوانی و سینه زنی است. سینه‌زن‌ها به شکل قطار، دست به کمر گذاشته و همراه با نوحه‌خوان به خواندن اشعار حزن انگیز می‌پردازند. جالب است بدانید که مراسم بزله خوانی از جمله آئین‌های بوشهر است که به شکلی متفاوت در عروسی‌ها نیز اجرا می‌شود.

مقتل خوانی در عزاداری بوشهری

مقتل خوانی یا همان مقتلک علی اصغر، یکی از بخش‌های آئین عزاداری در بوشهر است. مراسم مقتل خوانی از روضه‌های معروف بوشهری در عزاداری‌ها است که به‌طور معمول توسط فرد شاخص، ریش سفید و یا روحانی خوانده می‌شود.

آئین هیا مظلوم در عزاداری بوشهری

آئین هیا مظلوم از آئین‌های سنتی در عزاداری بوشهری است که در روزهای نهم و دهم محرم برگزار می‌شود. در این مراسم ابتدا ۷ الی ۹ نفر در قسمت جلو(اصطلاحا سر) می‌ایستند. افراد شرکت کننده در مراسم هیا مظلوم نیز به تعداد مساوی پشت سر آخرین نفر از سمت راست و سمت چپ قرار گرفته و به شکل قطار و در ریف مرتب می‌ایستند. افراد موجود در صف عزاداری بوشهری، دست‌های خود را پشت کمر فرد جلویی قرار داده و یک زنجیره منظم را شکل می‌دهند.  در این مراسم افراد به آرامی به سمت جلو حرکت کرده و مراسم هیا مظلوم را که یکی از معروف‌ترین مراسم‌های آئین عزاداری در بوشهر است را اجرا می‌کنند.

بیشتر بخوانید:

• آداب و رسوم عزاداری محرم در ایلام / از پخت هریسه تا خطبه خوانی

   

مراسم صبحدم آئین عزاداری در بوشهر

آئین صبحدم، به مناسبت وداع امام حسین با اهل بیت در بامداد روز عاشورا برگزار می‌شود. در این آئین عزاداری در بوشهر، افراد عزادار با نوحه و  نوای " ای صبحدم یک دم مدم، یک امشبی بهر خدا، تا کشته نگردد حسین، اندر زمین کربلا"  سینه میزنند و دورتادور منبر به حرکت درمی‌آیند و این نوحه را با صدایی هماهنگ تکرار می‌کنند. آیین صبحدم خوانی یکی از معروف‌ترین آئین عزاداری در بوشهر است که خاص این منطقه بوده و در کمتر شهری از ایران به چشم می‌خورد.

مکن ای صبح طلوع

اوج عزاداری بوشهری‌ها در شب عاشورا اتفاق می‌افتد. بوشهری‌ها اعتقاد دارند که مبادا در هنگام شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یارانش در خواب بمانند. بر این اساس با برگزاری مراسم عزاداری صبح‌دم که یکی از آئین‌های سنتی این استان است با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسین (علیه‌السلام) قربانی شود.

غذاهای نذری

غذاهایی که به صورت نذری در بوشهر پخته می‌شوند نیز اغلب محلی هستند. به طور مثال معمولاً در صبحانه، نان لواش بوشهری با سبزی و گوشت پخته شده و بین عزاداران پخش می‌شود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو با شکر، زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می‌پزند.