خانه‌های کوچک، انتخاب اجباری خانوارهای کم‌درآمد در کلان شهرها

مسکن یکی از نیاز‌های اساسی هر خانوار است که نقش مهمی در تامین رفاه زیستی، اقتصادی و اجتماعی افراد ایفا می‌کند. با گسترش شهرنشینی و رشد سریع جمعیت شهری، مهاجرت‌های روستا به شهر، فرسودگی و تخریب ساختمان‌های قدیمی و همچنین کوچک‌تر شدن ابعاد خانوار، تامین مسکن مناسب به یکی از چالش‌های جدی بیشتر شهر‌های کشور تبدیل شده است. این عوامل باعث افزایش تقاضا برای مسکن شده و فشار بر بازار مسکن را تشدید کرده‌اند. افزایش قیمت خانه و اجاره‌بها، به ویژه در شهر‌های بزرگ، بسیاری از خانوار‌ها را با مشکلات اقتصادی و محدودیت در انتخاب مسکن مواجه کرده است. این وضعیت به‌خصوص برای خانوار‌های جوان و کم‌درآمد به یک معضل تبدیل شده و نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت‌های جدی از سوی دولت و نهاد‌های مسئول است.

نمودار زیر درصد خانوار‌های شهری را بر اساس سطح زیربنای محل سکونت آنها در هر یک از دهک‌های هزینه‌ای سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد. 

 
بیشترین درصد خانوار‌های شهری در واحد‌هایی با متراژ بین ۱۱۱ تا ۱۵۰ مترمربع سکونت دارند که نشان می‌دهد این محدوده متراژی، متداول‌ترین اندازه برای مسکن شهری است. این درصد به میزان ۲۰.۶ درصد بوده است. این ممکن است به دلیل تناسب این متراژ با اندازه خانوار و قدرت خرید قشر متوسط جامعه باشد. بعد از آن، واحد‌های مسکونی با متراژ ۹۱ تا ۱۰۰ متر مربع در جایگاه دوم واحد‌هایی قرار گرفته است که افراد در آنها در سال ۱۴۰۲ سکونت داشته‌اند. واحد‌های مسکونی با متراژ بین ۶۱ تا ۷۵ متر مربع در جایگاه سوم بیشترین درصد سکونت خانوار‌های شهری است. این امر به نوعی نشان‌دهنده محدود شدن خانوار‌ها به سکونت در واحد‌هایی با متراژ متوسط و مناسب برای زندگی خانوادگی است.

خانوار‌هایی که در واحد‌هایی با زیربنای کمتر از ۴۰ مترمربع و یا بیشتر از ۳۰۰ مترمربع سکونت دارند، درصد بسیار کمی یعنی ۲.۳۱ درصد را تشکیل می‌دهند. این امر نشان‌دهنده آن است که مسکن‌های کوچک و بسیار بزرگ نسبت به تقاضای کلی جامعه، جذابیت کمتری دارند یا به لحاظ اقتصادی برای بخش بزرگی از خانوار‌ها قابل دسترسی نیستند. درصد خانوار‌هایی که در واحد‌های بزرگ‌تر از ۲۰۰ مترمربع زندگی می‌کنند، به‌طور قابل توجهی کمتر است. این امر می‌تواند به دلیل هزینه بالای خرید یا اجاره این نوع واحد‌ها و کاهش نیاز به مساحت زیاد به‌دلیل کوچک‌تر شدن بعد خانوار‌ها در دهه‌های اخیر باشد.

تهرانی‌ها چه متراژ‌هایی را بیشتر می‌خرند؟

طبق آخرین گزارش بانک مرکزی در مورد معاملات بازار مسکن تهران در مرداد ماه سال ۱۴۰۳ بیشترین تقاضا در شهر تهران برای خانه‌هایی با متراژ ۵۰ الی ۶۰ متر بوده است. این متراژ خانه، ۱۵.۱ درصد از کل معاملات را به خود اختصاص داده است. پس از آن، بیشترین تقاضا برای خانه‌های بین ۶۰ الی ۷۰ متر مربع بوده است. طبق این گزارش، ۱۴.۲ درصد از کل معاملات در شهر تهران مربوط به خانه‌هایی با متراژ ۶۰ الی ۷۰ متر می‌باشد. در جایگاه سوم، بیشترین تقاضا برای خانه‌های ۴۰ الی ۵۰ متری می‌باشد. این متراژ خانه، ۱۱.۷ درصد از کل معاملات را به خود اختصاص داده است.

از سوی دیگر، متراژ‌های بالاتر یعنی ۱۸۰ متر و بیشتر حدود ۳.۴ درصد از کل معاملات در شهر تهران مربوط به آنها است که درصد پایین‌تری نسبت به متراژ‌های پایین‌تر است. خانه‌هایی با متراژ کمتر از ۸۰ متر مربع، ۵۵.۷ درصد از کل معاملات را به خود اختصاص داده‌اند. نمودار زیر، تقاضا برای خانه در شهر تهران بر اساس متراژ را نشان می‌دهد.

دهک‌های درآمدی در چه خانه‌هایی ساکن هستند؟

خانوار‌های شهری در دهک‌های درآمدی متفاوت، در مساحت‌های متفاوتی زندگی می‌کنند و سطح زیربنای محل سکونت آنها با دهک هزینه‌ای آنها ارتباط دارد. وضعیت مسکن در ایران، اندازه و زیربنای محل سکونت خانوار‌ها در شهر‌های مختلف و بین گروه‌های درآمدی متغیر است. 

این داده‌ها می‌توانند برای سیاست‌گذاری مسکن، شناسایی نیاز‌ها و تخصیص منابع موثرتر در حوزه‌های شهری استفاده شوند. جدول زیر، درصد خانوار‌ها‌ی شهری بر حسب سطح زیربنای محل سکونت خانوار در هر یک از دهک‌های درامد سالانه در سال ۱۴۰۲ را نشان می‌دهد.

دهک درآمدی اول کمترین میزان درآمد را در بین سایر دهک‌ها دارند و با بررسی داده‌های مرکز آمار مشخص می‌شود که بیشترین میزان خانوار شهری در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۸.۶۷ درصد از خانوار‌های شهری در دهک اول درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۲.۹۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک اول درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند. همچنین ۲۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک درآمدی اول در خانه‌هایی با متراژ ۶۰ متر و یا کوچکتر از آن زندگی می‌کنند.

در دهک دوم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۷.۲ درصد از خانوار‌های شهری در دهک دوم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۶.۰۷ درصد از خانوار‌های شهری در دهک دوم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک سوم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۸.۸۸ درصد از خانوار‌های شهری در دهک سوم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. ۱۵.۹۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک سوم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک چهارم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۹.۷۲ درصد از خانوار‌های شهری در دهک چهارم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. ۱۸.۳۱ درصد از خانوار‌های شهری در دهک چهارم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک پنجم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۹.۷ درصد از خانوار‌های شهری در دهک پنجم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۱۶.۲۵ درصد از خانوار‌های شهری در دهک پنجم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک ششم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. ۲۰.۴۲ درصد از خانوار‌های شهری در دهک ششم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. ۱۶.۹۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک ششم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک هفتم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. ۲۴.۰۶ درصد از خانوار‌های شهری در دهک هفتم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع ساکن هستند. ۱۶.۵۴ درصد از خانوار‌های شهری در دهک هفتم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۶۱ الی ۷۵ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک هشتم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. ۲۴.۸۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک هشتم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. ۱۶.۶۲ درصد از خانوار‌های شهری در دهک هشتم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک نهم درآمدی، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. یعنی ۲۵.۵۴ درصد از خانوار‌های شهری در دهک نهم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. ۱۵.۶۶ درصد از خانوار‌های شهری در دهک نهم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند.

در دهک دهم درآمدی، به عنوان پردرآمدترین گروه در جامعه، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع ساکن هستند. ۳۱.۱۹ درصد از خانوار‌های شهری در دهک دهم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۱۱۱ الی ۱۵۰ متر مربع زندگی می‌کنند. پس از آن، بیشترین میزان خانوار در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع ساکن هستند. ۱۴.۴۳ درصد از خانوار‌های شهری در دهک دهم درآمدی در خانه‌هایی با متراژ ۹۱ الی ۱۰۰ متر مربع زندگی می‌کنند.

در سال‌های اخیر، افزایش قیمت مسکن و هزینه‌های اجاره، بسیاری از خانوار‌ها را مجبور کرده که در واحد‌های مسکونی کوچک‌تر زندگی کنند. این موضوع به ویژه در شهر‌های بزرگ و پرجمعیت مانند تهران، مشهد و اصفهان محسوس‌تر است؛ جایی که تقاضا برای مسکن بالاست و قیمت‌ها رشد زیادی داشته‌اند.

با توجه به آمار دهک‌های هزینه‌ای خانوار‌ها در سال ۱۴۰۲، خانوار‌های دهک‌های پایین‌تر اغلب در خانه‌هایی با زیربنای کمتر زندگی می‌کنند، در حالی که خانوار‌های دهک‌های بالاتر توانایی مالی بیشتری برای سکونت در خانه‌های بزرگ‌تر دارند. این توزیع نشان‌دهنده تأثیر مستقیم سطح درآمد بر اندازه مسکن خانوار‌ها است و از طرفی بیانگر فشار اقتصادی بر خانوار‌های کم‌درآمد است که به ناچار در فضا‌های کوچک‌تری سکونت دارند.